Joost Ector
Copyright: Maarten van Haaff

Het ontroerendste gebouw dat ik ken

1 oktober 2019, 9:00
Hoe vaak weet architectuur je nou écht te raken? Mij overkomt het eerlijk gezegd zelden, maar onlangs was het zover. We werden rondgeleid in en om het beroemde Glass House dat architect Philip Johnson in 1949 voor zichzelf bouwde in New Canaan, even buiten New York. Sinds zijn overlijden in 2005 zijn het landgoed en de gebouwen erop – één ontwerp voor elk decennium van zijn lange carrière – onder begeleiding van een gids te bezoeken. Omdat het roemruchte huis behoort tot de canon van de twintigste-eeuwse architectuur dacht ik het behoorlijk goed te kennen, al was ik er nooit eerder geweest.

Het huis is niet onomstreden. Vaak wordt het in een adem genoemd met het – volgens sommigen duidelijk beter geslaagde – Farnsworth House van Ludwig Mies van der Rohe, bij wie Johnson het vak leerde. Begrijpelijk; beide zijn ze opgetrokken uit staal en glas en volledig transparant. Farnsworth was in het oeuvre van Mies een logisch vervolg op diens eerdere ontwerpen waarin transparantie de hoofdrol speelde; voor Johnson was het Glass House een van zijn eerste gerealiseerde projecten. En hoewel Johnson’s glazen huis het eerst werd voltooid – en daarom een mijlpaal in de architectuurgeschiedenis vormt – schijnt Mies’ ontwerp eerder te zijn ontstaan, wat zorgt voor een voortdurende discussie over originaliteit en authenticiteit. Hoe dan ook, het grote publiek reageerde op het ontwerp met onbegrip en afwijzing. Een dame die tegen Johnson zei dat ze nooit in dit huis zou kunnen wonen, kreeg volgens de overlevering het snedige antwoord: “But madam, I have not asked you to.”

Controverse was een rode draad in het leven en werk van Philip Johnson. Zijn Soeters-achtige gevoel voor prikkelend provocatieve architectuur leverde bijvoorbeeld ook veelbesproken hoogbouwontwerpen op, zoals het postmodernistische, in Chippendale-stijl ontworpen AT&T Building in New York en de neogotische kantoortorens die de skylines van Houston en Pittsburgh domineren. Ook de enorme en (destijds) futuristische Crystal Cathedral in Garden Grove, California, is van zijn hand. Maar lang niet alle controverses waren amusant. Legendarisch zijn de verhalen over de nietsontziende wijze waarop Johnson zijn positie als onvervalste powerbroker in de New Yorkse scene verwierf en uitspeelde. En ronduit schokkend is zijn flirt in de ‘30s met het Naziregime, waarvoor in zijn meest recente biografie nieuwe bewijzen worden aangedragen.

Met gemengde gevoelens en zonder al te hoge verwachtingen begon ik daarom aan de maar liefst drie uur durende rondleiding over het landgoed. Onze gids was wat je ooit een ‘krasse knar’ zou hebben genoemd; een voormalige onderwijzeres van rond de tachtig met een grote passie voor en kennis van haar onderwerp, die er ondanks haar hoge leeftijd stevig de pas in zette. Wat ze vertelde liet me met totaal andere ogen kijken naar een huis dat ik dacht te kennen.

Ze vertelde over de ontstaansgeschiedenis van het huis, dat Johnson bekostigde met behulp van het familiekapitaal, verworven door een belang in aluminiumfabrikant Alcoa. Ze stond stil bij de vele uiteenlopende ontwerpvarianten die Johnson maakte en verwierp. Ze vertelde ook hoe het huis vanaf het begin diende als salon voor de New Yorkse elite en hoe deze rol sterker werd toen Johnson in 1960 kennismaakte met David Whitney, de 33 jaar jongere kunsthandelaar met wie hij vanaf dat moment zijn leven zou delen. Zo werd het huis de plek waar een hele generatie New Yorkse kunstenaars regelmatig samenkwam, waaronder choreografen Merce Cunningham en Lincoln Kirstein, beeldend kunstenaars Robert Rauschenberg, Andy Warhol en Jasper Johns, en componist John Cage. Jaren vóór de Stonewall Riots, dit jaar vijftig jaar geleden en op veel plaatsen herdacht, werd het huis voor deze mannen – allemaal homoseksueel – een toevluchtsoord, een safe place.

De manier waarop onze gids ons langzaam zelf liet ontdekken dat een glazen huis een toch wel heel onwaarschijnlijke schuilplaats is, deed me vermoeden dat ze in een vorig leven waarschijnlijk een briljante juf was. Die overtuiging groeide verder toen ze ons meenam naar het Spartaanse slaapgedeelte van het huis en ons geleidelijk deed inzien dat het bed (een tamelijk korte en oncomfortabele twijfelaar) en dat éne nachttafeltje overduidelijk willen vertellen dat hier, voor iedereen zichtbaar, niets onoorbaars gebeurde of zelfs maar zou kúnnen gebeuren. Het allermooiste aan deze geruststellende boodschap is natuurlijk de onverholen ongeloofwaardigheid ervan – onderstreept door het naastgelegen en bijna volledig gesloten bakstenen guest house – waarmee Johnson alle onverdraagzaamheid zonder blikken of blozen beantwoordt met een stijlvol fuck you.

Een nieuwe betekenislaag dus, een met een dubbele bodem nog wel. De transparantie van dit glazen huis beoogt veel meer dan simpelweg midden in het groen van New England te kunnen wonen; het is een briljant omfloerst, maar voor de goede verstaander schitterend provocerend middel om midden in het oerconservatieve New Canaan, juíst daar, stelling te nemen tegen onvrijheid en uitsluiting. Een bouwwerk van bescheiden omvang blijkt ineens een belangrijk politiek manifest en een zeer vroeg voorbeeld van wat tegenwoordig queer space wordt genoemd.

Ik was verbijsterd en ontroerd. Omdat ik me ineens realiseerde hoe al deze iconische kunstenaars, in een tijd die nog zo dichtbij lijkt, veroordeeld werden tot een dubbelleven: een gecensureerd publiek leven enerzijds en een onmogelijk, zelfs strafbaar persoonlijk leven anderzijds. Daarmee kwam de betekenis van dit huis ook voor mij persoonlijk erg dichtbij en ik werd me er nog meer van bewust hoe ongelooflijk blij we mogen zijn dat er in de tussenliggende jaren zoveel veranderd is.

Maar ook omdat ik bewondering voelde voor Johnson. Dat kleine, onvermoed moedige mannetje met die Corbu-bril en dat ondeugende lachje, waarachter een ineens veel begrijpelijkere verbetenheid schuilging. Die misschien niet tot de allergrootste architecten gerekend mag worden – dat oordeel laat ik graag aan anderen over – en waarschijnlijk op een bepaalde manier zelfs behoorlijk fout was. Met zijn iconische glazen huis veroordeelde hij zichzelf tot totale transparantie terwijl hij tegelijkertijd eiste gezien te worden, maar dan wel onder zijn eigen voorwaarden. Wat mij betreft is dat grote kunst, die op een unieke manier de rijkdom, zeggingskracht en betekenis van architectuur demonstreert en misschien zelfs wel écht bijgedragen heeft aan verandering.

Het Glass House is het ontroerendste gebouw dat ik ken.


Joost Ector is architect-directeur van Ector Hoogstad Architecten. Voor Architectenweb schrijft Joost Ector iedere maand een column, waarin hij ontwikkelingen die van invloed zijn op het architectenvak van duiding voorziet.

Trefwoorden

column glass house philip johnson joost ector

Gerelateerde nieuwsberichten

Andere nieuwsberichten

Herontwikkeling voormalig Slotervaartziekenhuis voltooid met nieuwe dakopbouw
Gisteren, 16:22

Lab-S verbouwt jaren 30-villa in relatie met natuur
Gisteren, 15:08