Joost Ector

De Zaak Naturalis

4 april 2017, 9:36

Ik had heel wat uit te leggen de afgelopen tijd. Een flink aantal mensen in mijn omgeving vroeg zich af hoe het nou in precies elkaar zat en hoe dit in hemelsnaam had kunnen gebeuren. En of het ook zou kunnen gebeuren als ze aan mij zouden vragen om bijvoorbeeld een nieuw huis voor ze te ontwerpen. En het viel nog niet mee om het ze te laten begrijpen. Misschien doordat het gevoelsmatig ook gewoon niet klopt. Niet meer althans.

Natuurlijk doel ik op de zaak Naturalis, waarin architect Fons Verheijen via de rechter probeerde om de verminking van het door hem ontworpen gebouw voor museum Naturalis in Leiden te voorkomen. Met twijfelachtig succes, want de ‘verminking’ mag doorgaan. De architect wordt daarvoor gecompenseerd met anderhalf miljoen euro voor zijn stichting, die onderzoek naar wetenschap en architectuur tot doel heeft. Waarschijnlijk is de bedoeling dat ‘de architectuur’ daar heel blij mee is.

Juridisch is het allemaal uitlegbaar, dat snap ik ook wel. Maar het blijft vreemd dat slopen mag, maar verminken niet. Dat zo’n strijd nog tijdens de bouw kan worden gevoerd. En dat een rechter de belangen van de oorspronkelijke architect zo zwaar laat wegen, zelfs als het pand in kwestie maar van beperkte cultuurhistorische waarde is. Belangrijker wordt namelijk gevonden dat de architect door te strijden tegen verminking op kan komen voor zijn goede naam. Alsof verandering gelijk staat aan gezichtsverlies en bij sloop tenminste nog een onbezoedelde herinnering blijft voortbestaan.

Het is logisch dat het vaak oudere architecten zijn die dit soort zaken aanspannen. Er gaat wat tijd overheen voordat een gebouw in de volgende fase van zijn levenscyclus terecht komt. Voor de bijbehorende architecten geldt hetzelfde. Ze zijn misschien wat meer bezig met hun nalatenschap als ontwerpers en wat minder genoodzaakt om zich rekenschap te geven van de consequenties van hun ‘principiële’ houding. Die kolen mag het werkzame deel van de beroepsgroep uit het vuur halen.

In onze huidige tijden van duurzaamheid zijn we de adaptiviteit van architectuur juist een belangrijke kwaliteit gaan vinden, en terecht. Slechts monumenten van uitzonderlijke betekenis zijn het waard om gefixeerd te worden in de tijd en beschermd te worden tegen de mens. Het leeuwendeel van de gebouw gaat een toekomst van verandering en voortdurende transformatie tegemoet. Mijn persoonlijke ideaal is om erin te slagen gebouwen te ontwerpen die kunnen meegroeien met de tijd en om als ontwerper actief betrokken te blijven bij die evolutie. Uit overtuiging van de eigenaar – niet door dwang.

Die insteek – actieve betrokkenheid bij de volgende levensfase van het gebouw – had mijn oud-collega Jan Hoogstad ook toen het tijd werd voor een grootschalige renovatie (in een DBFMO-constructie) van zijn magnum opus, het VROM-gebouw in Den Haag. De toenmalige Rijksgebouwendienst zag daar niets in, probeerde eerst om Hoogstad afstand te laten nemen van zijn ontwerp en daarna om zijn betrokkenheid te beperken tot het bieden van de mogelijkheid om te reageren op de ontwerpvoorstellen van anderen. Pas in de eindfase van de strijd die volgde was het nota bene het deelnemende consortium van OMA en BAM dat voor een oplossing zorgde, door Hoogstad juist wél heel actief te betrekken in het ontwerp. Dit winnende plan is inmiddels gerealiseerd.

Het wordt hoog tijd voor een heroverweging van het auteursrecht, dat in basis stamt uit 1912. Gebouwen worden daarin behandeld als kunstwerken tot het tegendeel bewezen is, een vreemd soort omgekeerde cultuurhistorische bewijslast dus. Het persoonlijke recht op verzet tegen verminking (de basis van het oordeel in de zaak Naturalis) is nu onvervreemdbaar, waardoor je er als architect dus eenvoudigweg niet van kúnt afzien, al zou je willen. Effectief verzet tegen verminking kan nu meestal pas als het daadwerkelijk zo ver is en is veel moeilijker in de planvormingsfase. Daardoor is de polarisatie vaak al compleet tegen de tijd dat een rechter zich er überhaupt mee wil bemoeien – met alle schade en kosten van dien.

Zaken als Naturalis tonen naar mijn overtuiging aan dat het auteursrecht in zijn huidige vorm uiteindelijk niet in het belang van architecten is. Dit soort kwesties maakt veel opdrachtgevers bij voorbaat al kopschuw. Onder de huidige omstandigheden hangt de wet als een zwaard van Damocles boven elke transformatie of herontwikkeling. Niet bepaald een gezonde basis voor een open, respectvolle en op de toekomst gerichte dialoog tussen juridisch-economisch en geestelijk eigenaar. Dat kan en moet anders.

Joost Ector is architect-directeur van Ector Hoogstad Architecten en bestuurslid van de BNA. Voor Architectenweb schrijft Joost Ector iedere maand een column, waarin hij ontwikkelingen die van invloed zijn op het architectenvak van duiding voorziet.

Trefwoorden

leiden fons verheijen joost ector naturalis column

1	Vernieuwde entree westelijke reizigerstunnel Amsterdam Centraal geopend maandag, 30 juni
2	Is er een alternatief voor altijd dezelfde torenplattegrond? dinsdag, 1 juli
3	Eindhoven presenteert masterplan voor Stadhuisplein en omgeving maandag, 30 juni
4	KAAN Architecten transformeert historische fabriek in Brazilië tot cultureel centrum vrijdag, 27 juni
5	Belgisch-Nederlands team geselecteerd voor ambitieus infrastructuurproject Brussels Airport donderdag, 26 juni

Gerelateerde nieuwsberichten

De persoonlijkheidsrechten van de architect – drie zaken

13 maart

Uitgebreid Naturalis opent zijn deuren – longread

28 augustus 2019

Het schaamteloze monument

4 februari 2020

Verleden voltooid

3 december 2019

Computer says no

6 september 2022

Tussenconclusie

7 juni 2022

2023 in tien columns door Joost Ector

25 december 2023

Architectuurkoning

2 mei 2023

Praise the Lord

6 juni 2023

Managementsamenvatting

3 oktober 2023

7 november 2023

5 december 2023

9 januari 2024

6 februari 2024

Hier is over nagedacht

5 maart 2024

Vergrijsd

2 april 2024

De geruststellende domheid van slimme systemen

2 mei 2017

Smart

7 november 2017

Architectuur van bijna niets

3 april 2018

Ik wens je een wild plan

9 januari 2018

Waarom springen we niet?

3 oktober 2017

De Leefbare Stad

5 december 2017

Het moet weer eens gezegd

5 september 2017

Varkens

6 juni 2017

Aantoonbare architectuur

6 februari 2018

De vergeten groente onder de deugden

6 maart 2018

De schijn van duurzaamheid bedriegt

7 maart 2017

Tijdbom

10 januari 2017

Stoïcijnse Schoonheid

7 februari 2017

Nieuw museumgebouw Naturalis bereikt hoogste punt

2 oktober 2018

De tweede helft

3 september 2019

Het ontroerendste gebouw dat ik ken

1 oktober 2019

Faust in Canada

5 november 2019

We gaan het oplossen

7 januari 2020

Op naar een succesvolle crisis

3 maart 2020

Kleine openbaringen

7 april 2020

De oplossing wordt het volgende probleem

6 mei 2020

Stronteigenwijs

2 juni 2020

Ook maar een mens

1 september 2020

Ontwerpen tegen de eenzaamheid

6 oktober 2020

3 november 2020

1 december 2020

5 januari 2021

2 februari 2021

2 maart 2021

Dividend und Verbrechen

6 april 2021

4 mei 2021

1 juni 2021

7 september 2021

5 oktober 2021

2 november 2021

7 december 2021

2021 in tien columns door Joost Ector

27 december 2021

Een zorg minder

4 januari 2022

Hoofdletter A

1 februari 2022

Architectural Masters of the Metaverse

1 maart 2022

Op blote knieën naar Groningen

5 april 2022

Klein leed

3 mei 2022

Het nieuwe minimalisme

4 oktober 2022

Geen druppel

1 november 2022

Belgische toestanden

6 december 2022

2022 in tien columns door Joost Ector

27 december 2022

10 januari 2023

7 februari 2023

7 maart 2023

4 april 2023

Aan ons zal het niet liggen

3 juni

1 april

4 maart

5 september 2023

De erfenis van premier Halsema

4 december 2018

Vergeet het ‘Bilbao-effect’

4 september 2018

Schouders onder World Expo Rotterdam 2025!

1 maart 2016

Toon alles

Andere nieuwsberichten

Dijkmagazijn duurzaam herbestemd tot gastenverblijf

31 minuten geleden

Bij de renovatie en herbestemming van het cultuurhistorisch erfgoed heeft architectenbureau Common Practice ingezet op behoud van bestaande elementen en sferen, in combinatie met biobased en circulair materiaalgebruik.

Boodschap van de brugpijler

2 uur geleden

Aan een oude brugpijler, in de uiterwaarden bij Hattem, is een verrassend object geklemd. Een futuristische zender? Een constructivistisch baken? Het is in elk geval een kunstwerk van Frank Havermans, gerealiseerd in het kader van de IJsselbiënnale.

Boek belicht ruimtelijke geschiedenis van Den Haag door de eeuwen heen

Vandaag, 10:17

Van het onbeduidende dorp Die Haghe tot de welbekende wereldhoofdstad van vrede en recht. In het boek het Haagse stadsbeeld wordt de ruimtelijke en cultuurhistorische geschiedenis van Den Haag verteld.

BNA wordt Koninklijke Bond van Nederlandse Architectenbureaus en heeft nieuwe huisstijl

Gisteren, 15:29

De BNA gaat vanaf vandaag officieel verder onder de naam Koninklijke Bond Nederlandse Architectenbureaus. Tegelijk met deze aanpassing introduceert de vereniging een nieuwe huisstijl en website.

Gelderland roept op tot snellere procedures voor vol stroomnet

Vandaag, 09:42

Onlangs werd duidelijk dat de uitbreiding van het net in grote delen van het land, waaronder Gelderland, forse vertraging oploopt.

Zuid-Holland kijkt langs A4 en N11 naar ruimte voor zonnepanelen

Gisteren, 16:31

De provincie, Rijkswaterstaat, ProRail, het Hoogheemraadschap van Rijnland en betrokken gemeenten hebben afgesproken de mogelijkheden te onderzoeken.

MVRDV benoemt Floris Overheul tot nieuwe algemeen directeur

Gisteren, 14:17

Met ingang van 1 juli 2025 volgt hij Sigrid Baas op; zij bekleedde de functie sinds november 2023 op interim-basis. Overheul werkte hiervoor bij Mecanoo.

Meer hypotheekaanvragen voor verbouwing en verduurzaming huis

Gisteren, 12:09

De Hypotheker wijt de stijging aan een tekort aan geschikte seniorenwoningen, waardoor 55-plussers vaker kiezen voor het levensloopbestendig maken van de huidige woning in plaats van verhuizen.