Joost Ector

De Zaak Naturalis

4 april 2017, 9:36

Ik had heel wat uit te leggen de afgelopen tijd. Een flink aantal mensen in mijn omgeving vroeg zich af hoe het nou in precies elkaar zat en hoe dit in hemelsnaam had kunnen gebeuren. En of het ook zou kunnen gebeuren als ze aan mij zouden vragen om bijvoorbeeld een nieuw huis voor ze te ontwerpen. En het viel nog niet mee om het ze te laten begrijpen. Misschien doordat het gevoelsmatig ook gewoon niet klopt. Niet meer althans.

Natuurlijk doel ik op de zaak Naturalis, waarin architect Fons Verheijen via de rechter probeerde om de verminking van het door hem ontworpen gebouw voor museum Naturalis in Leiden te voorkomen. Met twijfelachtig succes, want de ‘verminking’ mag doorgaan. De architect wordt daarvoor gecompenseerd met anderhalf miljoen euro voor zijn stichting, die onderzoek naar wetenschap en architectuur tot doel heeft. Waarschijnlijk is de bedoeling dat ‘de architectuur’ daar heel blij mee is.

Juridisch is het allemaal uitlegbaar, dat snap ik ook wel. Maar het blijft vreemd dat slopen mag, maar verminken niet. Dat zo’n strijd nog tijdens de bouw kan worden gevoerd. En dat een rechter de belangen van de oorspronkelijke architect zo zwaar laat wegen, zelfs als het pand in kwestie maar van beperkte cultuurhistorische waarde is. Belangrijker wordt namelijk gevonden dat de architect door te strijden tegen verminking op kan komen voor zijn goede naam. Alsof verandering gelijk staat aan gezichtsverlies en bij sloop tenminste nog een onbezoedelde herinnering blijft voortbestaan.

Het is logisch dat het vaak oudere architecten zijn die dit soort zaken aanspannen. Er gaat wat tijd overheen voordat een gebouw in de volgende fase van zijn levenscyclus terecht komt. Voor de bijbehorende architecten geldt hetzelfde. Ze zijn misschien wat meer bezig met hun nalatenschap als ontwerpers en wat minder genoodzaakt om zich rekenschap te geven van de consequenties van hun ‘principiële’ houding. Die kolen mag het werkzame deel van de beroepsgroep uit het vuur halen.

In onze huidige tijden van duurzaamheid zijn we de adaptiviteit van architectuur juist een belangrijke kwaliteit gaan vinden, en terecht. Slechts monumenten van uitzonderlijke betekenis zijn het waard om gefixeerd te worden in de tijd en beschermd te worden tegen de mens. Het leeuwendeel van de gebouw gaat een toekomst van verandering en voortdurende transformatie tegemoet. Mijn persoonlijke ideaal is om erin te slagen gebouwen te ontwerpen die kunnen meegroeien met de tijd en om als ontwerper actief betrokken te blijven bij die evolutie. Uit overtuiging van de eigenaar – niet door dwang.

Die insteek – actieve betrokkenheid bij de volgende levensfase van het gebouw – had mijn oud-collega Jan Hoogstad ook toen het tijd werd voor een grootschalige renovatie (in een DBFMO-constructie) van zijn magnum opus, het VROM-gebouw in Den Haag. De toenmalige Rijksgebouwendienst zag daar niets in, probeerde eerst om Hoogstad afstand te laten nemen van zijn ontwerp en daarna om zijn betrokkenheid te beperken tot het bieden van de mogelijkheid om te reageren op de ontwerpvoorstellen van anderen. Pas in de eindfase van de strijd die volgde was het nota bene het deelnemende consortium van OMA en BAM dat voor een oplossing zorgde, door Hoogstad juist wél heel actief te betrekken in het ontwerp. Dit winnende plan is inmiddels gerealiseerd.

Het wordt hoog tijd voor een heroverweging van het auteursrecht, dat in basis stamt uit 1912. Gebouwen worden daarin behandeld als kunstwerken tot het tegendeel bewezen is, een vreemd soort omgekeerde cultuurhistorische bewijslast dus. Het persoonlijke recht op verzet tegen verminking (de basis van het oordeel in de zaak Naturalis) is nu onvervreemdbaar, waardoor je er als architect dus eenvoudigweg niet van kúnt afzien, al zou je willen. Effectief verzet tegen verminking kan nu meestal pas als het daadwerkelijk zo ver is en is veel moeilijker in de planvormingsfase. Daardoor is de polarisatie vaak al compleet tegen de tijd dat een rechter zich er überhaupt mee wil bemoeien – met alle schade en kosten van dien.

Zaken als Naturalis tonen naar mijn overtuiging aan dat het auteursrecht in zijn huidige vorm uiteindelijk niet in het belang van architecten is. Dit soort kwesties maakt veel opdrachtgevers bij voorbaat al kopschuw. Onder de huidige omstandigheden hangt de wet als een zwaard van Damocles boven elke transformatie of herontwikkeling. Niet bepaald een gezonde basis voor een open, respectvolle en op de toekomst gerichte dialoog tussen juridisch-economisch en geestelijk eigenaar. Dat kan en moet anders.

Joost Ector is architect-directeur van Ector Hoogstad Architecten en bestuurslid van de BNA. Voor Architectenweb schrijft Joost Ector iedere maand een column, waarin hij ontwikkelingen die van invloed zijn op het architectenvak van duiding voorziet.

Trefwoorden

leiden fons verheijen joost ector naturalis column

1	Nijmegen hoeft plannen voor westelijke entree station niet aan te passen donderdag, 30 november
2	Tien Nederlandse bureaus vallen in de prijzen bij Archello Awards maandag, 4 december
3	Jonas donderdag, 30 november
4	AM gaat Ritmeesterlocatie in Veenendaal herontwikkelen maandag, 4 december
5	Contract voor bouw Huis voor de Stad Amersfoort getekend vrijdag, 1 december

Gerelateerde nieuwsberichten

Uitgebreid Naturalis opent zijn deuren – longread

28 augustus 2019

De Zaak Naturalis

Trefwoorden

Best gelezen

Gerelateerde nieuwsberichten

Andere nieuwsberichten

MIX architectuur ontwerpt blok met woningen en supermarkten in Crooswijk

Winnaars prijsvraag Europan 17 bekend

Koschuch Architects ontwerpt woontoren in Haarlem Schalkwijk

Veel zeggenschap voor bewoners ARC Rokkeveen bij ontwerp eigen woning

Resultaten ontwerpmanifestatie Bouw Anders gebundeld in boek

IMF-bewindvoerder: landen denken heel verschillend over klimaat

Zuid-Holland: deadline landelijk gebied niet haalbaar, Rijk moet bewegen

Waterbeheerders gaan drinkwater maken van gezuiverd rioolwater

Gemeenten lopen achter bij huisvesten statushouders

750 jaar Amsterdam wordt in 2025 gevierd op autoloze A10