Joost Ector

Concaaf

6 mei, 9:45

Nee hoor, geen typefout. Dit stukje gaat namelijk niet over de verkiezing van de nieuwe paus, maar over een bijzonder architectonisch fenomeen. Wie de beeldtaal van de hedendaagse architectuur enigszins volgt komt het weer steeds vaker tegen: de holle gevel.

Die is weer helemaal in de mode. Ineens kiezen architecten voor een fraaie bocht naar binnen in plaats van een inwendige hoek. Grote gebaren worden ontdaan van hun rechtlijnigheid, niet door ze op te breken of te laten opbollen, maar door een zachte inwaartse curve. Balkons en dakranden krijgen ritmes van zachte golfjes mee en vlakken worden plastisch gemaakt door cannelures die voor een mooi schaduwspel zorgen.

Wat ermee wordt bereikt is het tegendeel van de afwerende spierballentaal die convexe vormen kenmerkt. Concave vormen zijn juist ontspannen, joyeus als opgehangen slingers. Ze ontmoeten elkaar in vrolijke punten die doen denken aan glimlachende mondhoeken. Daarmee hebben concave vormen iets geruststellends, zijn ze de vriendelijkheid zelve. Ze zijn ook heerlijk irrationeel, tegendraads haast. Want holle gevels kosten, economische gezien, veel materiaal terwijl ze weinig inhoud opleveren. Letterlijk dan. En wat ook zo eigenaardig is: hol gebogen vormen komen voor in talloze interieurs, terwijl we ze dan nauwelijks aandacht geven. Maar eenmaal naar buiten gericht zijn ze ineens bijzonder. Vreemd toch?

Ik ontdekte een prachtige holle gevel in het wild, misschien wel mijn favoriet tot nu toe. Geen hedendaagse, maar een historische. In Noto, op Sicilië, een stadje dat na de verwoestende aardbeving van 1693 in barokstijl werd herbouwd. Het nieuwe Noto is een juweel met symmetrieassen, palazzi, pleintjes en verbazingwekkend veel kerken. Midden in het centrum loopt de Via Corrado Nicolaci behoorlijk steil omhoog om met barokke precisie loodrecht te eindigen op de voorgevel van de Chiesa di Montevergine.

In die gevel, gemaakt van prachtig goudgele lokale natuursteen, zijn twee kleine klokkentorentjes verbonden door middel van een concave halve cirkel. Die vorm werkt als tegenhanger van de straat ertegenover en maakt ruimte voor een trap verder omhoog naar de entree. Het kerkje, ontworpen door de Siciliaan Vincenzo Sinatra (1707-1765), is een bescheiden meesterwerk, groots in eenvoud en effectiviteit.

Holle gevels zijn inderdaad een uitvinding van de barok. Vooral Francesco Borromini (1599-1667) experimenteerde ermee om de classicistische vormentaal te innoveren. In zijn ‘Opus Architectonicum’ schrijft hij het middel niet alleen in te zetten als ornament maar vooral om hiermee zijn gebouwen te laten ademen en ze dynamisch te laten interacteren met de omringende ruimte. De indrukwekkende concave gevel van zijn Oratorio dei Filippini in Rome omschrijft hij als een menselijk lichaam met open armen, klaar om iedereen bij binnenkomst te omhelzen.

Daarmee is Borromini een van de allereerste architecten die reflecteerde op een gebouw als een handelend subject dat beweegt, benadert en aanspreekt, en waarvan de architect de ziel en de essentie in materie moet zien te vangen. Vergelijkbaar met de manier waarop wij ontwerpers er ook nu nog graag over spreken. Borromini laat zich niet beperken door oude compositorische regels of conventionele schoonheidsidealen, maar gebruikt ingenieuze, complexe geometrie om expressieve ruimtelijk-spirituele ervaringen teweeg te brengen. Hij was daarmee een cruciale figuur in de ontwikkeling van architectuur als autonome kunstvorm in de moderne zin van het woord. Architectuur die niet alleen wil dienen, imponeren en verblinden, maar die ook wil omarmen, raken en betekenis wil hebben.

Vaak wordt de barok beschouwd als een gevolg van de Contrareformatie. Kunst moest, zo bepaalde het Concilie van Trente, helpen om Bijbelverhalen invoelbaarder en emotioneel indringender te maken. Om zo meer zieltjes te winnen. Het verhaal is goed, we moeten het gewoon beter vertellen – zoiets. Helaas was het uiteindelijk niet de psychologische fijnzinnigheid van Borromini die prevaleerde, maar schalt ‘habemus papam’ naar verwachting binnen enkele dagen over het theatrale en megalomane Sint Pietersplein van zijn grote rivaal Bernini.

Zijn we toch nog bij het conclaaf beland… Niet helemaal per ongeluk hoor. Al gaat het natuurlijk nergens over wat ze daar weer gaan uitspoken in die Sixtijnse kapel. Ik durf nu al te voorspellen: de nieuwe paus wordt een oude man in een witte jurk die eindeloos praat over liefde zonder de consequenties van zijn eigen woorden te willen accepteren.

Het valt me met de dag moeilijker om vertrouwen te blijven houden in goden of hun plaatsvervangers, in wereldleiders, instituties, coalities of de stem van het volk. Gelukkig hebben we de kunst nog, denk ik steeds vaker. En hebben we van mensen als Borromini geleerd dat geloof, hoop en liefde ook gewoon kunnen schuilgaan in een gebogen geveltje. En daarvan zien we er gelukkig weer steeds meer.

Joost Ector is architect-directeur van Ector Hoogstad Architecten. Voor Architectenweb schrijft Joost Ector iedere maand een column, waarin hij ontwikkelingen die van invloed zijn op het architectenvak van duiding voorziet.

Trefwoorden

joost ector vincenzo sinatra francesco borromini concaaf barok column

1	Eerste grootschalige houten woongebouw van Rotterdam opgeleverd dinsdag, 13 mei
2	Office Winhov en Office Haratori herinterpreteren wederopbouw in ontwerp woontoren Opportuna woensdag, 14 mei
3	Nudus en Sweco Architects presenteren stedenbouwkundig ontwerp voor mogelijke nieuwe campus ASML vrijdag, 16 mei
4	Fenix, kunstmuseum over migratie, opent zijn deuren donderdag, 15 mei
5	Parametrisch ontworpen lattengevel golft rond Wolder Huus voor Sport en Cultuur maandag, 12 mei

Gerelateerde nieuwsberichten

1 april

4 maart

7 januari

3 december 2024

5 november 2024

1 oktober 2024

Een zekere mate van voortreffelijkheid

3 september 2024

Woontop

4 juni 2024

De ideale stad

7 mei 2024

Vergrijsd

2 april 2024

Hier is over nagedacht

5 maart 2024

6 februari 2024

9 januari 2024

5 december 2023

7 november 2023

Managementsamenvatting

3 oktober 2023

5 september 2023

6 juni 2023

2 mei 2023

4 april 2023

7 maart 2023

7 februari 2023

10 januari 2023

6 december 2022

1 november 2022

Het nieuwe minimalisme

4 oktober 2022

Computer says no

6 september 2022

Tussenconclusie

7 juni 2022

Klein leed

3 mei 2022

Op blote knieën naar Groningen

5 april 2022

Architectural Masters of the Metaverse

1 maart 2022

1 februari 2022

4 januari 2022

7 december 2021

2 november 2021

5 oktober 2021

7 september 2021

1 juni 2021

4 mei 2021

Dividend und Verbrechen

6 april 2021

2 maart 2021

2 februari 2021

5 januari 2021

1 december 2020

3 november 2020

Ontwerpen tegen de eenzaamheid

6 oktober 2020

Ook maar een mens

1 september 2020

Stronteigenwijs

2 juni 2020

De oplossing wordt het volgende probleem

6 mei 2020

Kleine openbaringen

7 april 2020

Op naar een succesvolle crisis

3 maart 2020

Het schaamteloze monument

4 februari 2020

We gaan het oplossen

7 januari 2020

Verleden voltooid

3 december 2019

Faust in Canada

5 november 2019

Het ontroerendste gebouw dat ik ken

1 oktober 2019

De tweede helft

3 september 2019

Liefde in beton gegoten

4 juni 2019

Adopteer een leek

7 mei 2019

Het bijna-gelijk van Baudet

2 april 2019

Want ik geloof

5 maart 2019

Eenvoud

5 februari 2019

De Gele Hesjes tegen de Groene Khmers

8 januari 2019

Toon alles

Andere nieuwsberichten

Nudus en Sweco Architects presenteren stedenbouwkundig ontwerp voor mogelijke nieuwe campus ASML

16 mei, 2:00

ASML, gemeente Eindhoven, Nudus en Sweco Architects hebben het Voorlopig Ontwerp Stedenbouwkundig Plan gepresenteerd voor een mogelijke uitbreiding van ASML aan de noordzijde van de Brainport Industries Campus.

Antonia Schreiber wint Kazerne Design Award 2025 met circulair pleistermateriaal

15 mei, 12:15

Wat als koeienmest geen probleem is, maar een waardevolle grondstof? Ontwerper Antonia Vincenza Schreiber zette die gedachte om in een concreet project en is nu met ‘Local Shit’ aangewezen als winnaar van de Kazerne Design Award 2025.

Nai010 presenteert architectuurgids Gebouwen door Vrouwen in Rotterdam

15 mei, 11:31

Op zaterdag 7 juni wordt de architectuurgids Gebouwen door Vrouwen: Rotterdam gepresenteerd. In het boek zijn vijftig Rotterdamse gebouwen te zien die door vrouwen zijn ontworpen, of waar ze een flinke bijdrage aan hebben geleverd.

AFFR biedt voorpremière van film Universal Language tijdens Rotterdam Architectuur Maand

15 mei, 10:15

In de film staat de Canadese stad Winnepeg centraal, maar dan in een setting dat Perzisch naast Frans de dominante taal van Canada is.

Ministerie onderzoekt oorzaak van daling nieuwbouwvergunningen

15 mei, 1:29

Het CBS meldde donderdag dat het aantal nieuwbouwvergunningen begin dit jaar met 3500 is gedaald tot 12.500 ten opzichte van het eerste kwartaal van 2024.

PBL: klimaatplannen Hermans onvoldoende voor klimaatneutraal 2050

15 mei, 10:04

Dat constateert het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) in een zogenoemd position paper over het klimaatbeleid dat eind april is aangekondigd.

MOB erkent noodzaak Binnenhofrenovatie, maar hekelt geitenpaadjes

14 mei, 5:51

De milieuorganisatie is echter klaar met “geitenpaadjes” die de overheid volgens haar gebruikt om onder de eigen stikstofregels uit te komen.

Aantal vergunningen voor tijdelijke woningen weer fors gestegen

14 mei, 9:39

Om het woningtekort tegen te gaan komen er in Nederland steeds meer tijdelijke huizen bij. Vorig jaar is voor 6.166 van deze woningen een vergunning verstrekt, meldt het CBS.