Ongemak
20 oktober 2020, 10:00
Als je de wereld wilt veranderen, zul je die wereld eerst – in de meest brede zin – moeten kennen. Het is een uitspraak die me bijbleef uit het interview dat ik in 2017 hield met architect Reinier de Graaf over zijn boek Four Walls and a Roof: The Complex Nature of a Simple Profession. In een verzameling essays ontmaskerde hij het modernisme in de architectuur als een beweging die gaandeweg door het kapitalisme is gekaapt, waarbij woningen tot investeringsobjecten zijn verworden.
Wat ga je met deze kennis doen, vroeg ik hem. Hij zei dat hij sociale woningbouw of een basisschool zou willen realiseren. Dat leek me een mooi plan; zoals minister-president Mark Rutte wekelijks een blokuur maatschappijleer geeft aan een vmbo-klas, zo zou De Graaf naast zijn partnerschap bij OMA corporaties kunnen helpen bij het bouwen van goede, betaalbare huizen, of hij zou zich samen met Stichting Mevrouw Meijer kunnen inzetten voor de renovatie van naoorlogse scholen. Ik was benieuwd naar de uitkomst.
Nu blijkt dat hij de afgelopen jaren verder heeft geschreven aan een roman: The Masterplan. Het boek verschijnt aankomend voorjaar, maar op 25 september gaf hij alvast een voorproefje bij The Independent School for the City in Rotterdam, waar hij sprak met Michelle Provoost en Wouter Vanstiphout.
Het boek kun je zien als een vervolg op Four Walls and a Roof, als een verdere verbreding van zijn kennis van de wereld, in dit geval: de binnenwereld van de architect. Architecten handelen namelijk niet rationeel of op basis van artistieke of culturele gronden, stelt De Graaf; ze laten zich leiden door emoties.
Neem de hoofdpersoon, de Portugese architect Rodrigo, die met een aantal partners een groot internationaal bureau leidt, dat ooit door zijn vader is opgericht. De architect worstelt met een vadercomplex, zoekt naar manieren om pa te overtroeven. De kans daartoe dient zich aan in de vorm van een opdracht; hij mag voor een Chinese ontwikkelaar from scratch een stad ontwerpen in Afrika.
Extra spannend: The Masterplan is een sleutelroman, waarin bestaande personen en gebeurtenissen zijn gefictionaliseerd. ‘De essentie van fictie is om embarrassment te tonen’, zegt De Graaf over deze keuze. De scenes die hij voorlas dropen van het ongemak. Zo leest Rodrigo zich onderweg in het vliegtuig in voor zijn opdracht op basis van Wikipedia-informatie die zijn secretaresse – voor de vorm – in een Word-document heeft gekopieerd. Ik vroeg me af welke architect dit in het echt doet, of Rodrigo is gebaseerd op Reinier zelf, en Rem Koolhaas dan de vader is tegen wie hij opbokst. Maar vooral: kan en wil De Graaf met de opgedane (zelf)kennis de wereld veranderen?
Hoe het boek eindigt, gaf hij niet weg, maar wel dat Rodrigo uiteindelijk ‘een goede man’ wordt. Dat gaat niet zonder slag of stoot. Het project voor de nieuwe stad blijkt onderdeel van een corruptieschandaal; met het vastgoed wordt geld witgewassen. De architect moet voor de rechter verschijnen, komt ermee weg, maar verliest daarbij alles en blijft in Afrika om een alternatief bestaan te leiden.
Zou De Graaf dat willen, vroeg Provoost. Hij antwoordde dat het ‘zo niet werkt in het echte leven’. Ook vroeg hij zich af of het ergens op slaat om ‘onderdeel van the next thing te willen zijn’; in een architectenleven ‘kun je maar een of twee dingen doen zonder je geloofwaardigheid te verliezen’. Ik telde in gedachten mee. Een: als partner van OMA en mede-oprichter van denktank AMO een bureau van radicale papieren plannen uitbouwen naar een bedrijf dat over de hele wereld bouwt. Twee: het lef hebben om jezelf en je collega’s met twee boeken een genadeloze spiegel voor te houden.
Conclusie: een nieuwe moraal, dat is iets voor de volgende generatie. Het bezorgde me een ongemakkelijk gevoel.
Kirsten Hannema is architectuurcriticus en schrijft voor diverse media waaronder De Volkskrant. Ze is hoofdredacteur van het Jaarboek ‘Architectuur in Nederland’ en was gasthoofdredacteur van de uitgave van architectuurtijdschrift A+U (jan. 2020) over de Nederlandse architectuur in het afgelopen decennium.