Kirsten Hannema

Disneyficatie: scheldwoord of geuzennaam?

19 oktober 2021, 9:15

Stel, je wordt als Nederlandse architect gebeld met de vraag of een maquette van jouw werk getoond mag worden in het kader van een expositie over Disneyficatie. Wat denk je dan? Vermoedelijk ben je beledigd, er zijn zelfs architecten die ophangen zodra het woord valt, vertelt Saskia van Stein, curator van de tentoonstelling De architectuur van een wondere wereld in het Nieuwe Instituut, over de alomtegenwoordige invloed van Walt Elias Disney (1901-1966) en het gelijknamige miljardenbedrijf. De term werd in de jaren negentig immers in de architectuur geïntroduceerd ‘als een kritiek op het opkomende consumentisme, commercialisering van openbare ruimte, gebrek aan authenticiteit of bewustzijn van een lokale context’.

Maar volgens Van Stein bewijst het succes van Disney het tegendeel. ‘De herkenbare architectonische elementen, uitnodigende ruimtelijke opbouw en schaal, expressieve ornamenten, kleuren en tactiele vormen’ waardoor de Disney-pretparken, -cruiseschepen en -hotels zich kenmerken ‘zorgen ervoor dat het publiek zich thuis voelt’, valt te lezen in de tentoonstelling. Of, zoals de Amerikaanse architect Robert Venturi zei: “Disney World is closer to what most people want than architects have ever given them.”

Zo bezien is ‘Disneyficatie’ een geuzennaam en kunnen de ontwerpers zich vereerd voelen dat hun projecten voor de expositie zijn geselecteerd. Een bonte verzameling is het, van Piet Blom’s kubuswoningen en de Essalam Moskee in Rotterdam tot het Zaanse-huisjes-hotel in Zaandam en de natuurinclusieve woontoren Vertical die bij station Amsterdam Sloterdijk verrijst.

De projecten zijn de optimistische noot in een tentoonstelling die zich kritisch toont, of het nu gaat over de propaganda en Mickey Mouse-gasmaskers die Disney tijdens de Tweede Wereldoorlog voor het Amerikaanse leger ontwikkelde of de stereotyperende en racistische Disney-karakters. Ook wordt aandacht besteed aan de manier waarop het bedrijf met uitgekiende media- en marketingstrategieën controle over zijn medewerkers en het publiek uitoefent; dat Disney geen materiaal beschikbaar wilde stellen voor de tentoonstelling is veelzeggend. Het verklaart waarom Van Stein veel werk van andere ontwerpers en kunstenaars toont.

De maquettes vormen een ‘pleidooi voor een architectonische omgeving die ruimte biedt aan een meervoudigheid van leefvormen, overtuigingen, gender en etnische achtergrond’. Simpel gezegd ziet Van Stein mogelijkheden voor een doorstart van het –meermaals failliet verklaarde – postmodernisme dat in de jaren zeventig vanuit de Verenigde Staten en Italië overwaaide naar Nederland. ‘In reactie op de dominante, modernistische bouwcultuur onderzoeken architecten hoe ze meer expressieve en pluriforme leefomgevingen kunnen verbeelden en bouwen’, schrijft Van Stein.

Disney investeerde in de jaren ‘80 en ’90 in een reeks imposante, in postmodernistische stijl ontworpen kantoren en hotels met het doel om (film)talent aan zich te binden, toont Owen Hopkins in zijn boek Postmodern Architecture: Less is a bore (2020). ‘George Lucas zal Graves' hotel zien en films voor ons willen maken’, vertelde toenmalig Disney-CEO Michael Eisner in 1990 in een interview met de New York Times. Disney nam in 2012 Lucas’ productiebedrijf en Star Wars-films over.

Toen ik eind jaren negentig Bouwkunde studeerde, domineerde het (onderwijs)modernisme nog altijd; we leerden denken in concepten, elke ontwerpbeslissing te motiveren, waarbij ‘gezellig’ of ‘mooi’ geen argumenten waren. Tegen het afstuderen tekende iedereen dezelfde strakke blokkendozen.

Met het oog op de 1 miljoen huizen die Nederland wil bouwen stelt Van Stein terecht de vraag: wie bepaalt hoe en voor wie we bouwen? De ‘snoeptrommel’ vol maquettes stemt vrolijk. Door het knalroze Klokhuis dat architect en filmmaker Jord den Hollander, geïnspireerd op de prijsvraagontwerpen van kinderen, in Almere bouwde, moet ik denken aan de bouw-je-droomhuis-workshops die architectuurcentra tijdens schoolvakanties organiseren. Een boomhut, een dierentuinhuis of een prinsessenpaleis; alles kan en mag, dat is de belofte van architectuur die we aan kinderen voorschotelen – voordat ze de volwassen wereld van stijlen en vastgoedmodellen betreden. Voor mij is dat de les van Disney: blijf zo onbevangen naar de wereld kijken als een kind.

De architectuur van een wondere wereld is t/m 27 maart 2022 te zien in Het Nieuwe Instituut in Rotterdam.

Kirsten Hannema is architectuurcriticus en schrijft voor diverse media waaronder De Volkskrant.

Trefwoorden

de architectuur van een wondere wereld column disneyficatie hni het nieuwe instituut saskia van stein kirsten hannema disney

1	De Nieuwe Eindhoven gaat nieuwe fase in maandag, 27 november
2	Wubben.Chan ontwerpt woongebouw nabij Marconiplein woensdag, 29 november
3	Een thuiskomen voor Bedaux de Brouwer Architecten dinsdag, 28 november
4	Grosfeld Bekkers van der Velde wint selectie clubgebouw Roelofarendsveen maandag, 27 november
5	Detail: stamplemen wanden maken badhuis deel van het landschap woensdag, 29 november

Disneyficatie: scheldwoord of geuzennaam?

Trefwoorden

Best gelezen

Gerelateerde nieuwsberichten

Andere nieuwsberichten

Eerste fase Portugees project van NEXT architects opgeleverd

Francon opent tijdelijke winkelinstallatie 'Scene' in samenwerking met KAAN Architecten

Twaalfde editie Amsterdam Light Festival van start

MVRDV en Orange Architects ontwerpen vooruitlopend op de wederopbouw van Oekraïne

Portaal en AM slaan handen ineen voor krachtige wijken in regio Utrecht

Corbulotunnel bij Leiden gaat na veel tegenslag op 5 juli open

Nijmegen hoeft plannen voor westelijke entree station niet aan te passen

Miljoenen naar onderzoek voor duurzame oplossing PFAS

Vastgoedinvesteerder Signa vraagt uitstel van betaling aan

Feesttoerist ook na Stay Away-campagne aangetrokken tot Amsterdam