Wabi-sabi
23 januari, 9:00
Wabi-sabi is een Japanse filosofie die imperfectie, vergankelijkheid en onvolledigheid waardeert. Ik kwam het woord voor het eerst tegen toen ik in 2017 werkte aan een artikel over ‘instant patina’. Aanleiding daarvoor was een reeks nieuwe poppodia met onaf ogende interieurs en gevels die tonen – of suggereren – dat ze veelvuldig zijn verbouwd. Ik vroeg aan de ontwerpers waarom ze kozen voor deze patina-stijl. Een architect antwoordde dat hij de afgeragde sfeer passend vond voor een poppodium. Een ander vertelde dat deze architectuur ‘een bepaalde ontspanning brengt’ die een strak wit interieur niet heeft. Een derde zei dat hij met de onaffe inrichting ‘ruimte aan de gebruikers wilde laten’. Dat was nieuw voor hem; eerder had hij hun inbreng ervaren als aantasting van zijn ‘perfecte’ creaties, strevend naar een vooropgesteld eindbeeld dat niet mocht veranderen. Smetteloze stucgevels, hout dat algenvrij blijft, tuinen zonder tuinkabouters; hij bekende dat hij vroeger in staat was geweest om bewoners te vragen of ze die konden weghalen voor een architectuurfotoshoot.
Op zoek naar een term om dit alles te duiden, kwam ik uit bij wabi-sabi, dat afgelopen jaren een trend werd, die nog altijd voortduurt. Volgens interieurbladen VT Wonen en Residence is het hip om ‘asymetrie en ruigheid die inherent is aan natuurlijke materialen’ te omarmen. Als voorbeeld worden houtknoesten, meubels met hergebruikt textiel en Japans Kintsugi-serviesgoed genoemd; kommen en borden die na breuk zijn gerepareerd met goudlijm. Het porselein is zo populair dat het inmiddels ook als nieuw gemaakt wordt.
Ik maak me enigszins zorgen om deze trend. Trends zijn immers van voorbijgaande aard. Als beton straks in is, kan het knoestig-houten interieur bij het grofvuil, en maakt gebarsten aardewerk wellicht plaats voor ‘perfect plastic’. Terwijl ik vind dat we wabi-sabi als een vaste waarde in de architectuur moeten opnemen. Als een strategie waarbij we kapotte of ‘mislukte’ gebouwen en wijken niet slopen, maar zo repareren dat de sporen van herstel bijdragen aan de schoonheid en de kwaliteit van leven er toeneemt.
In zijn essay ‘De kunst van richting te veranderen’ (2020) refereert voormalig rijksbouwmeester Floris Alkemade als zodanig aan Kintsugi. We moeten voortbouwen op bestaande stedelijke structuren, overstappen op het bouwen met tweedehands en biobased materialen, die natuurlijk en dus niet perfect zijn. Denk aan de Zestien Eikenschuur die Hilberink Bosch Architecten bouwde van hout van eigen land, dat vanwege kleine afwijkingen door de houtfabriek was afgekeurd.
In het vorig jaar verschenen boek Smooth City beschrijft René Boer de doorgeslagen drang naar ‘perfecte’ steden die met elkaar concurreren om hoogopgeleide werknemers en toeristen. Steden met aangeharkte centra, waar alles efficiënt en gestroomlijnd georganiseerd is, en de ‘schoon, heel en veilige’ straten en pleinen ogen als levend geworden artist’s impressions. Het is een verontrustende ontwikkeling, die leidt tot een niet-inclusieve en zielloze stad. Gelukkig komt Boer aan het eind van het boek met een alternatief: de poreuze stad, die onaf is, waar ruimte blijft voor rafelranden en spontaan gebruik. Hij wijst daarbij op de traditie van wabi-sabi.
Een risico van het breed omarmen van imperfectie, is dat een laisser faire-houding ontstaat. Toen ik in een wervende tekst over een - weinig opmerkelijk - nieuw woongebouw las dat het ‘wabi-sabi’ moest worden, kreeg ik het gevoel dat de architect zich alvast verexcuseerde voor naden die niet op elkaar zouden aansluiten, en installaties die op het dak zouden belanden. Hij zou kunnen zeggen dat het zo bedoeld was. Een dergelijke inflatie van het begrip is ongewenst.
Laten we tomeloos ambitieus blijven terwijl we accepteren wat niet af en volmaakt is.
Kirsten Hannema is architectuurcriticus en schrijft voor diverse media waaronder De Volkskrant.