Constructieve actie
16 mei 2023, 9:00
Met duizenden zijn ze naar het Haagse Malieveld gekomen: architecten, stedenbouwers en landschapsontwerpers, hun auto’s en aanhangwagens gevuld met hout, tentdoek en 3D-printers. Ter plaatse beginnen ze paviljoens te timmeren en te printen, sommigen komen met complete tiny houses. Binnen enkele dagen verandert de grasvlakte in een compacte, zelfvoorzienende nederzetting, met straten en een centraal plein waar spandoeken hangen: ‘Ontwerpend lossen we de woningcrisis op’ en: ‘Ruimtelijke ordening NU!’
Zo stel ik me het aanstaande landelijke architectenprotest voor, als een explosie van creatieve energie en daadkracht.
Mijn verbeelding werd geprikkeld tijdens een jurytour waaraan ik deelnam. De bezochte projecten alsook het weinig fraaie uitzicht vanaf de snelweg, met omgekeerde vlaggen, distributiecentra en weiden vol zonnepanelen, waren voer voor felle discussies. Toen de gemoederen over het schijnbare gebrek aan ruimtelijke ordening opliepen, vroeg een jurylid – geen architect – waarom architecten dan niets van zich laten horen. “Waarom maken jullie geen oorlog?”
Het gesprek viel stil. Oorlog? Architecten ‘vechten’ hooguit om een bepaalde baksteen of een detail in een project te krijgen. Wel ken ik voorbeelden van verbaal geweld. Denk aan de film The Competition (Angel Borrego Cubero, 2013), waarin Norman Foster, Frank Gehry, Jean Nouvel, Dominique Perrault en wijlen Zaha Hadid strijden om de ontwerpopdracht voor een Nationaal Museum in Andorra. In een scène op Nouvels bureau vloekt en scheldt de Franse sterarchitect zijn team de huid vol als de tekeningen niet aan zijn verwachtingen voldoen.
De film was misschien niet zo bedoeld, maar kun je opvatten als een pamflet tegen de manier waarop ontwerpopdrachten worden toegewezen, via wedstrijden waarin architecten elkaar beconcurreren. Vaak krijgen ze daarvoor een zeer beperkte vergoeding, terwijl jonge medewerkers nachten doorhalen om de gevraagde producten op tijd af te krijgen. Ik spreek regelmatig architecten die zich daar boos over maken, al blijven de meesten meedoen aan prijsvragen; hoe moeten ze anders aan werk komen?
Andere kwesties waarover architecten – off the record – hun woede uiten, betreffen ideeën die gejat worden, of via de kleine lettertjes in het contract worden ‘overgedragen’ aan de opdrachtgever. Zorgen zijn er ook over het effect van de stikstofcrisis die door de overheid maar niet oplost wordt, waardoor bouwprojecten nu worden stopgezet. Stijgende rentes en bouwprijzen dragen bij aan de onzekerheid, architectenbureaus zien opdrachten vertragen. Op een aantal bureaus vallen inmiddels ontslagen, terwijl de angst groeit dat als projecten straks weer op gang komen, er onvoldoende ontwerpers paraat staan.
Kortom, er is veel om aan de kaak te stellen, zeker omdat het uiteindelijk zaken betreft die ons allemaal aangaan: het lenigen van de woningnood, verduurzaming van de landbouw, de energietransitie. Maar terwijl boeren, onderwijzers en milieuactivisten de afgelopen jaren naar Den Haag togen om te vertellen dat zij het niet langer pikken, en zorgpersoneel, medewerkers op Schiphol en arbeidskrachten in de distributiecentra van Albert Heijn met stakingen betere arbeidsvoorwaarden afdwingen, wordt in de architectuur slechts geklaagd voor eigen parochie.
Architecten willen niet als lastige types overkomen, of het vermoeden wekken dat het niet lekker gaat met hun bureau. En: in de basis zijn ze blij met wat ze doen, met dat ze een bijdrage kunnen leveren aan de gebouwde leefomgeving. Alleen: als je bij de woningdeals die de minister maakt niet aan tafel zit, valt er weinig bij te dragen.
Er zijn al veel lokale actieprogramma’s, van het Ministerie van Maak, tot de lezingenreeks Ruimtelijke Ordening NU die stedenbouwkundige Riek Bakker met Het Nieuwe Instituut en de Akademie van Kunsten organiseert. Het College van Rijksadviseurs, de BNA, BNI, IABR, ontwerpopleidingen en architectuurcentra kunnen zich daarbij aansluiten voor een landelijke actiedag. De datum lijkt me evident: 18 juni is de Dag van de Architectuur.
Kirsten Hannema is architectuurcriticus en schrijft voor diverse media waaronder De Volkskrant.