Alcoholist, pater, architect
19 mei 2020, 9:07
Sinds kort besef ik dat ik alcoholist ben – net als jij. We vertellen onszelf dat we verzetjes verdienen, en dat we morgen stoppen. Zo construeren we een verhaal om onszelf in de spiegel te kunnen blijven kijken.
De drankverslaafde gebruikt Rijksbouwmeester Floris Alkemade als metafoor voor de niet duurzaam levende mens, in zijn pas verschenen boek De Toekomst van Nederland – de kunst van richting te veranderen. Het boek gaat over grote maatschappelijke kwesties – de klimaatcrisis voorop – en hoe we deze kunnen tackelen.
Tijdens zijn studententijd huurde Alkemade een kamer bij een alcoholist die elk weekend bij hem inbrak om bier en geld te stelen, waarna hij zijn gedrag goed praatte. Hij zou het geld terugbetalen, had met 99% zekerheid een lening weten af te sluiten, valt te lezen op een briefje – als illustratie in het boek opgenomen.
De alcoholist is de ontwerper met de maatschappelijke agenda die zwicht voor de opdracht om een distributiecentrum in een weiland te bouwen. ‘Met die opdracht op zak kan ik weer een jaar aan duurzame projecten werken’, verexcuseert hij zichzelf. De alcoholist is de regering die stikstofregels oprekt in plaats van om te schakelen naar duurzame landbouw; dat moet het volgende kabinet maar doen.
Op andere momenten gedragen we ons als de paters van het internaat waar Alkemade zijn middelbareschooltijd doorbracht. Ons geloof volgend – of dat nu een kerk is of zelfvoorzienend leven als veganist in een tiny house – nemen we afstand van de wereld daarbuiten. We doen niet meer mee met de rest.
Tot slot, schrijft Alkemade, zijn we allemaal een beetje als Rem Koolhaas, de architect bij wie hij afstudeerde en achttien jaar werkte. Een man die, net als de alcoholist en de paters, een uitgesproken verhaal had over hoe de wereld in elkaar zit, maar ook het vermogen om dingen te verbeteren.
Drie keer raden welk personage als beste uit het boek komt.
In eerste instantie kwam het me irritant voor: de Rijksbouwmeester die de architect tot held van zijn essay maakt. Maar Alkemade is de eerste om toe te geven dat ook in hem een alcoholist huist. Hij plaatst ontwerpers niet op een voetstuk. De kunst van richting te veranderen gaat over het dénken van de architect: de wereld zien zoals hij is, wat werkt en waar het mank loopt, in al zijn complexiteit. Vanuit het besef dat je daarin kunt ingrijpen.
Hoe? De Rijksbouwmeester heeft vandaag de dag geen mandaat; het debacle rond de renovatie van het Binnenhof maakte pijnlijk duidelijk dat hij ‘slechts’ een adviseur is. Maar met prijsvragen, lezingen en de toekomstvisie Panorama Nederland heeft Alkemade ons de afgelopen vijf jaar wel meegevoerd in een inspirerend verhaal over hoe Nederland er uit zou kunnen zien. De woonwijken verduurzaamd, de steden vergroend, het landschap gespaard. Een tikje utopisch, maar uiteindelijk resulteert de visie ook in concrete projecten, bijvoorbeeld via de vorig jaar gelanceerde prijsvraag Panorama Lokaal, voor de vernieuwing van vijf naoorlogse wijken, verspreid over het land.
De Duitse architect Hans Hollein schreef in zijn manifest Alles Ist Architektur (1968) dat ‘architecten moeten stoppen met denken in gebouwen’. Met andere middelen – een tekst, een digitale ruimte, een tijdelijke transformatie – kun je soms meer bereiken. Daarop voortbouwend stelt Alkemade dat iedereen architect is, zijn verantwoordelijkheid moet nemen, en zaken aanpakken in zijn omgeving. Kleine stappen kunnen het begin zijn van een grote beweging.
Alkemade heeft het vak opnieuw relevant gemaakt, door het ontwerpen te verbinden aan maatschappelijke opgaven en andere disciplines daarbij te betrekken, met een aanstekelijk optimisme. Zijn essay is een mooi afscheidscadeau en voor mijn innerlijke alcoholist een goed excuus om te proosten. Op een waardige opvolger.
Kirsten Hannema is architectuurcriticus en schrijft voor diverse media waaronder De Volkskrant. Ze is hoofdredacteur van het Jaarboek ‘Architectuur in Nederland’ en was gasthoofdredacteur van de uitgave van architectuurtijdschrift A+U (jan. 2020) over de Nederlandse architectuur in het afgelopen decennium.