Kirsten Hannema

Ontsnappingsruimte

15 maart 2022, 9:00

Gaat een computergestuurde freesmachine redding bieden voor het leegstaande ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, en daarin behuizing creëren voor 350 toegelaten vluchtelingen? Met die vraag begon het artikel, dat ik in maart 2016 schreef voor de Volkskrant, over het plan van architect Pieter Stoutjesdijk om het gebouw door inpassing van de door hem ontworpen ‘Comfort Cabins’ met keuken, badkamer en werkplek, geschikt te maken voor wonen.

Het antwoord op de vraag bleek: nee. De vluchtelingen werden niet in eigen kamers met Comfort Cabins opgevangen, maar in een grote ruimte met een rij douches. Het inpassen van de cabine, die Stoutjesdijk later ook toepaste in een van de winnende plannen voor de ontwerpprijsvraag A Home away from Home – ook in 2016 – bleek ingewikkeld en de politiek leek huiverig om goede tijdelijke huisvesting te realiseren. Dat zou een ‘aanzuigende werking’ kunnen hebben. Na de deal die Europa met Turkije sloot, stokte de vluchtelingenstroom en sloten veel opvanglocaties. Het plan is nu om het ministerie te slopen – onder protest van Hertzberger, die heeft gezegd dat hij er ‘desnoods voor gaat liggen’.

Het is een voorbeeld van ‘de afbraak van de architectuur’, de titel van het debat dat op 14 maart 2022 in De Balie Amsterdam plaatsvond en waarin Hertzberger met architect Arna Mačkić in gesprek ging over het ‘uitsterven van de architect met een maatschappelijk doel’.

Zijn architecten voldoende betrokken? En als ze dat zijn, kunnen ze dan het verschil maken? Dit ging door mijn hoofd in aanloop naar een interview met de Oekraïense architect Grisha Zotov, in opdracht van de Branchevereniging van Nederlandse Architectenbureaus (BNA).

Zotov groeide op in Mariupol en Kiyv, en kwam na een stage in Denemarken en een masteropleiding in Duitsland naar Nederland, waar hij in 2017 zijn eigen bureau begon, dat veel bouwt in Oekraïne. Samen met BNA-directeur Fred Schoorl sprak ik over wat de oorlog in zijn thuisland bij hem teweegbrengt, privé en professioneel. Ook vroeg Schoorl hem of en hoe Nederlandse architecten kunnen helpen.

Zotov ziet dat er anders op de oorlog gereageerd wordt dan zes jaar geleden; vluchtelingen worden verwelkomd. “Syrië was ver weg, nu komt het eng dichtbij.” Ik moet denken aan de Oekraïense correspondenten met wie ik contact had in de zeven jaar dat ik voor het tijdschrift A10 New European Architecture werkte. Aan de ontwerpen en gerealiseerde projecten die we publiceerden, in Charkov en Kyiv. Steden die nu in puin liggen.

“Ons werk daar zal straks heel anders zijn”, zegt de architect. Als ik wat verbaasd vraag of hij al zo ver vooruitdenkt, antwoordt hij dat zijn medewerkers, die vanuit Kyiv naar het Westen van Oekraïne zijn gevlucht, hem mailden of hij ze alsjeblieft werk kon geven. Om te kunnen ontsnappen aan de realiteit. Daar zet hij zich nu voor in.

A Home away from Home heeft weinig concrete resultaten opgeleverd, maar het punt van de prijsvraag is nog altijd valide: vluchtelingen hebben meer dan een schuilplaats nodig: een (tijdelijk) thuis. Architecten kunnen ook nu meedenken over mogelijkheden om leegstaande gebouwen als woonruimte in te richten. Stoutjesdijk heeft de Comfort Cabin de afgelopen jaren doorontwikkeld tot een zelfstandige (recreatie)woning, die nu voor Oekraïense vluchtelingen wordt gerealiseerd.

Naast geld doneren aan hulporganisaties en de economische boycot van het Westen steunen, door te stoppen met projecten in Rusland, kunnen architecten volgens Zotov helpen door Oekraïense architecten werk te bieden, hier of op afstand, door zelf vacatures te plaatsen, of op de website die de European Architecture Students Assembly daartoe heeft opgezet. En door deze informatie te verspreiden – het minste dat ik kan doen.

Het interview met de Oekraïnse architect Grisha Zotov: Niets doen is ondraaglijk

Kirsten Hannema is architectuurcriticus en schrijft voor diverse media waaronder De Volkskrant.

Trefwoorden

ministerie van sociale zaken en werkgelegenheid column vluchtelingenopvang kirsten hannema herman hertzberger oekraine a home away from home vluchtelingen asielzoekers

1	Nominaties Schoolgebouw van het Jaar 2023 bekend maandag, 18 september
2	Architectenweb symposium: ontwerpen in analogie met het bestaande woensdag, 20 september
3	Echte architecten dinsdag, 19 september
4	Voormalig garagepand aan Scheldeplein Amsterdam gerenoveerd en uitgebreid dinsdag, 19 september
5	Een terughoudende opbouw voor een jaren 60-bungalow maandag, 18 september