Hoofdredacteur Michiel van Raaij van Architectenweb

JaapJan Berg van Bergplaats

Projectmanager Thomas Steigenga van Sustainer

Architect Floor Arons van Arons en Gelauff Architecten

Directeur Jurrian Knijtijzer van Finch Buildings

Architect Dennis Grootenboer van RAU

Architect Kyra Galjee van MOOS

Architect Richelle de Jong van DP6 architectuurstudio

Pauze

Ontwikkelingsmanager Jan Noorda van Lister Buildings

Architect Richelle de Jong van DP6 architectuurstudio

Architect Jan Nauta van Studio Nauta

R&D Director Kinan Fleihan van Boom

Productontwikkelaar Dennis van Lith van Fletts

Architect Eric Thijssen van Marc Koehler Architects

Moderator JaapJan Berg (links) en hoofdredacteur Michiel van Raaij (rechts)

Hoofdredacteur Michiel van Raaij van Architectenweb

JaapJan Berg van Bergplaats

Projectmanager Thomas Steigenga van Sustainer

Architect Floor Arons van Arons en Gelauff Architecten

Directeur Jurrian Knijtijzer van Finch Buildings

Architect Dennis Grootenboer van RAU

Architect Kyra Galjee van MOOS

Architect Richelle de Jong van DP6 architectuurstudio

Pauze

Ontwikkelingsmanager Jan Noorda van Lister Buildings

Architect Richelle de Jong van DP6 architectuurstudio

Architect Jan Nauta van Studio Nauta

R&D Director Kinan Fleihan van Boom

Productontwikkelaar Dennis van Lith van Fletts

Architect Eric Thijssen van Marc Koehler Architects

Moderator JaapJan Berg (links) en hoofdredacteur Michiel van Raaij (rechts)

Acht lessen over modulaire woningbouw in hout

13 april 2022, 9:00

Op maandagmiddag 11 april 2022 organiseerde Architectenweb in samenwerking met Pakhuis de Zwijger een symposium over de stormachtige ontwikkelingen rond modulaire woningbouw in hout. Welke initiatieven zijn er zoal? En welke mogelijkheden biedt het ontwerpen en bouwen met af fabriek al complete units (3D) of gelaagde elementen (2D)?

Voor een volle zaal deelden elf sprekers hun visie en ervaringen rond modulaire woningbouw in hout: Floor Arons (Arons & Gelauff Architecten), Thomas Steigenga (Sustainer), Jurrian Knijtijzer (Finch Buildings), Dennis Grootenboer (RAU), Kyra Galjee (MOOS), Richelle de Jong (DP6 architectuurstudio), Jan Noorda (Lister Buildings), Jan Nauta (Studio Nauta), Kinan Fleihan (Boombuilds), Dennis van Lith (Fletts) en Eric Thijssen (Marc Koehler Architects).

De middag is vastgelegd door architectuurfotograaf Jan Paul Mioulet. Ook is het symposium opgenomen op video – zie onderaan deze pagina. Uit de verschillende bijdragen zijn acht lessen te trekken.

1. Nieuwe partijen bundelen kennis en kunde
Industrieel en gestapeld ontwerpen en bouwen in hout vraagt specifieke kennis en kunde. Verschillende nieuwe partijen in de bouwketen stellen deze kennis als samenwerkingspartner in het ontwerpproces ter beschikking aan architecten en hun opdrachtgevers. Voor de feitelijke productie van de woningen werken deze ketenpartners meestal met vaste bouwers. Zo pakken Sustainer, Finch Buildings en Fletts het aan. Sommige ketenpartners gaan nog een stap verder en hebben ook een eigen assemblagehal. Dat is bijvoorbeeld het geval bij MOOS en Lister Buildings.

2. Bouwen in hout – industrieel bouwen – digitale workflow
De onderdelen waaruit een houten gebouw is opgebouwd zaag of frees je het liefst in een werkplaats. Bouwen in hout betekent zo bijna automatisch prefabricage. De stap naar industrieel bouwen is dan niet ver weg meer. En de machines die het hout zagen of frezen stuur je dan natuurlijk het liefst aan vanuit de digitale ontwerptekeningen.

Bouwen in hout, industrieel bouwen en een digitale workflow passen gewoon bij elkaar, benadrukten meerdere sprekers deze middag. Verschillende partijen ontwikkelen zelfs hun eigen software hiervoor, zoals bijvoorbeeld Sustainer en MOOS, of werken met zeer geavanceerde BIM-modellen, zoals bijvoorbeeld Lister Buildings.

3. In de assemblagehal komt alles samen
In een traditioneel bouwproces komen alle onderdelen, waaruit een gebouw wordt opgebouwd, samen op de bouwplaats. Bij industrieel bouwen verplaatst het belangrijkste deel van die integratie van onderdelen naar de assemblagehal – dat wordt de spil in het bouwproces, daar leveren bijna alle leveranciers hun producten af. Zowel Lister Buildings als MOOS hebben daarvoor dus hun eigen assemblagehal.

Vanuit de assemblagehal worden complete units (3D) of gelaagde elementen (2D) naar de bouwplaats getransporteerd, waar ze gemonteerd worden en vervolgens in meer of mindere mate afgewerkt moeten worden. Houten units of elementen zijn bij voorkeur direct beschermd tegen regen. Ramen en waterkerende folies zitten er dan ook het liefst al op, als het kan zelfs de gevel. Met industrieel bouwen wordt de bouwplaats vooral een montageplaats.

4. Werk mét de maat van de complete units (3D)
Bij het bouwen met complete units (3D) werkt het ‘t efficiëntst als die units af fabriek al zoveel mogelijk voorzien zijn van natte cellen en meterkasten, maar ook van wanden en deuren. In het ontwerp van de woningen is het daarmee de uitdaging om zo slim mogelijk om te gaan met de randen van de units. Zodat de ene helft van de badkamer niet in de ene unit valt en de andere helft in de andere. Vooral bij grotere woningen kan dat nog wel een puzzel zijn. Maar architect Floor Arons van Arons en Gelauff Architecten liet zien dat er binnen dergelijke randvoorwaarden nog allerlei woningplattegronden mogelijk zijn. Daarbij kan het soms helpen om de units niet in de lengterichting te plaatsen, maar een kwartslag te draaien.

Waar de meeste partijen per project variëren in de ordening van de woningplattegronden, daar heeft MOOS voor wat meer standaardisering gekozen. Wanneer de woning twee units beslaat, wordt de ene ingericht als een unit waarin de techniek en de basisfunctionaliteit van de woning gebundeld is, zodat de unit ernaast vrij indeelbaar is. Concreet betekent dit dat in de service unit, om het zo maar te noemen, de badkamer en meterkast opgenomen is, maar ook de slaapkamer, en dat in de unit ernaast de woonkamer met open keuken een plek krijgen. Voor de keuken heeft MOOS daarbij bedacht om die ín de service unit te plaatsen maar deze via een opening in de wand bereikbaar te maken vanuit de open unit. In de woonkamer staat het keukenblok in een diepe nis, dat is de ervaring. Zo wordt op een slimme manier de techniek in de service unit gebundeld en heeft de open unit ter plaatse van de keuken nog wat extra breedte.

5. Het geheim zit ‘m in opbouw van de vloer
Bij de stapeling van appartementen moet de geluidsoverdracht via de verdiepingsvloeren beperkt zijn. Bij gestapelde bouw in beton is er veel ervaring over hoe dat op te lossen. Daarbij helpt het gewicht van het beton mee. Bij bouwen met hout, en zeker bij modulair bouwen met hout, is dat een ander verhaal. Dat vraagt om een uitgekiende detaillering en opbouw van de vloeren.

Uit concurrentieoverwegingen wilden niet alle sprekers daar echt op ingaan. In die detaillering en opbouw van de vloer zit veel onderzoek en innovatie. Daarnaast zijn een aantal bouwsystemen op dat vlak ook gewoon nog in ontwikkeling. Met ieder project wordt de detaillering en opbouw van de vloeren slimmer. Daarbij wordt veel gekeken naar wat in de Scandinavische en Duitstalige landen om ons heen hiervoor bedacht is.

Interessant om te zien is dat de meeste partijen inzetten op een volledig houten constructie, waarbij het plafond van de woning beneden losgekoppeld wordt van de vloer erboven. Afhankelijk van de situatie voldoet daarbij soms een massieve CLT-vloer of wordt nog een droog materiaal zoals kalksplit toegevoegd om extra massa te creëren.

Een tegengeluid op dit punt kwam van MOOS, dat mede om de geluidsoverdracht te beperken wel inzet op een betonnen vloer. Daarbij gaat het natuurlijk om beton waar zoveel mogelijk gerecycled beton aan toegevoegd is.

De eisen die in het Bouwbesluit aan de geluidsoverdracht tussen appartementen gesteld worden zijn beperkt. Omdat woningen in beton over het algemeen veel beter scoren dan het Bouwbesluit, verwachten bewoners ook in een houten woongebouw dat comfort. Om aan die verwachting te voldoen, en houten woningbouw op dat punt geen slechte naam te bezorgen, wordt er breed op ingezet om wat betreft de geluidsoverdracht de prestatie van een betonnen gebouw te evenaren, en het dus veel beter te doen dan het Bouwbesluit.

Bij het bouwen met complete units (3D) worden ter hoogte van de vloer twee constructies op elkaar gestapeld. Dat zorgt er in de praktijk voor dat verdiepingen geen 3,0 meter van elkaar liggen, maar 3,1 meter. Bij gemeenten die de bouwenvelop erg strak gedefinieerd hebben, levert dat nu af en toe problemen op.

6. Een structuur van balken en kolommen of toch dragende wanden?
Wat betreft de opbouw van de complete units (3D) bestaan er twee scholen. De eerste zweert bij een structuur van balken en kolommen. Dat is op de lange termijn het flexibelste en bevat geen overbodige hoeveelheid hout. De ander zweert juist bij de dragende wanden, om de eenvoud van de constructie die dat oplevert en de ruimtes daarin.

Finch Buildings, Sustainer, Lister Buildings zetten bijvoorbeeld in op zo’n structuur van balken en kolommen. De Houtkern Bouwmethode, waar DP6 architectuurstudio bij The Natural Pavilion op de Floriade mee werkte, zit ook zo in elkaar. MOOS ziet juist de voordelen van dragende wanden, net als partijen als Barli, waar RAU en SeARCH bij hun ontwerp voor gebouw Juf Nienke op IJburg mee samenwerken.

7. Gelaagde elementen (2D) zijn ook interessant
Op het symposium hield architect Jan Nauta van Studio Nauta een pleidooi voor woongebouwen die opgebouwd zijn uit vlakke elementen. Dus niet bouwen met complete units (3D) die op en aan elkaar geplaatst worden, maar bouwen met wanden, vloeren, gevels en daken. Een dergelijke bouwmethode biedt volgens hem veel meer ontwerpvrijheid en levert ook ruimtelijker woningen op.

Nauta blijft het ongemakkelijk vinden hoeveel lucht er verplaatst wordt wanneer er met complete units (3D) gebouwd wordt. Volgens hem valt er nog veel te leren van de flatpacks die je bij de IKEA meekrijgt. Waarom stellen we gebouwen niet ook samen uit dergelijke pakketten? Het vervoer zou er veel eenvoudiger op worden. Daarbij is het mogelijk om de gelaagdheid, die elementen in de bouw toch vaak nodig hebben, er wel in de assemblagehal al aan toe te voegen. Op die manier kan bijvoorbeeld de gevel wel meteen waterdicht zijn en kunnen vloeren al voorzien zijn van alle noodzakelijke lagen.

Een partij uit Nederland die hierop in wil spelen is Fletts, dat met vlakke en gelaagde elementen appartementengebouwen wil realiseren. Loer Architecten heeft een eerste woongebouw met dit bouwsysteem ontworpen. Voor bepaalde onderdelen van de woningen zet Fletts trouwens wel weer driedimensionale units in. Het gaat dan bijvoorbeeld om de natte cellen en de meterkasten.

8. Combinaties van 3D en 2D
Vooral op binnenstedelijke locaties hebben woongebouwen vaak een plint van één of twee lagen met voorzieningen voor de bewoners en/of voor de buurt. Deze plint vraagt om een open en flexibele plattegrond, dus om heel wat anders dan de woningen erboven. Vanwege dat grote verschil wordt voor de plint nog regelmatig een heel eigen structuur ontworpen, soms zelfs in heel andere materialen zoals beton of staal.

Partijen die inzetten op een structuur uit kolommen en balken voor de woningen kunnen die structuur, al dan niet met grotere overspanningen, soms wel doorzetten in de plint. Lister Buildings zet hier bijvoorbeeld op in. Maar waar de woningen in 3D op de bouwplaats aankomen, komt de plint vanwege de grote hoeveelheid ‘lucht’ daarin als flatpack, dus 2D, aan op de bouwplaats. In hetzelfde bouwproject kunnen beide manieren van bouwen dus ook gecombineerd worden.

Een fijne plek
Bij het huis dat hij voor zijn ouders heeft ontworpen merkte architect Jan Nauta hoe prettig een houten woning is. De luchtvochtigheid, akoestiek, sfeer en zelfs de geur van een houten woning maakt hem blij. Het is daarom belangrijk om dat hout ook beleefbaar te houden. Als de wanden vanuit oogpunt van brandveiligheid ingepakt moeten worden met gipsplaten, laat dan in ieder geval het houten plafond zichtbaar, maar het liefst nog meer.

In het ontwerp voor The Natural Pavilion op de Floriade laat DP6 architectuurstudio zien dat modulaire houten structuren ook zeer ruimtelijke, zelfs poëtische architectuur kan opleveren. De modules zijn een basis van waaruit ontworpen kan worden. Met hun ontwerp van Robin Wood op IJburg toont Marc Koehler Architects dat door gebouwen te omhullen met een houten grid en enkele schuine lijnen toe te voegen de ‘blokkendoos’ effectief getransformeerd wordt tot een aantrekkelijk woongebouw. Bij dat specifieke project is het architectenbureau nu aan het onderzoeken of het de schuinstaande kolommen op maaiveldniveau kan voorzien van een ornamentering om er zo een kunstzinnige laag aan toe te voegen.

Architect Eric Thijssen van Marc Koehler Architects liet tenslotte zien hoe ensembles van houten gebouwen met gemeenschappelijke tuinen en dakterrassen mensen bij elkaar kunnen brengen, daarbij ondersteund door publieke plinten en allerlei gemeenschappelijke voorzieningen in de gebouwen. Uiteindelijk is modulaire woningbouw in hout een middel om veel duurzamer en slimmer te bouwen. Maar het moet vooral ook zeer prettige woningen en woonomgevingen opleveren.

https://www.youtube.com/watch?v=EIOAZEc1bFQ

Trefwoorden

video jan noorda jan nauta sustainer symposium fletts arons en gelauff architecten dp6 architectuurstudio modulaire woningbouw kinan fleihan netwerkevent thomas steigenga jurrian knijtijzer boombuilds dennis van lith dennis grootenboer kyra galjee rau finch buildings pakhuis de zwijger modulair bouwen mka studio nauta architectenweb floor arons eric thijssen marc koehler architects moos lister buildings lessen bouwen in hout richelle de jong

1	Marco Vermeulen: de Maas heeft potentie om Central Park van Rotterdam te worden dinsdag, 23 mei
2	Caro van de Venne vertrekt bij Barcode Architects en richt nieuw bureau op dinsdag, 23 mei
3	Rotterdam wil 2.500 woningen en andere functies in Merwehaven woensdag, 24 mei
4	Opinie – de BNA staat voor belangrijke keuzes dinsdag, 23 mei
5	Kunstwerf siert cover Jaarboek Architectuur in Nederland 2022-2023 dinsdag, 23 mei