Stedenbouwkundige Marco Broekman van BURA

Stedenbouwkundige Marco Broekman van BURA (links) en moderator Saskia van Stein (rechts)

Architectuurhistoricus Wouter Vanstiphout van Crimson Historians & Urbanists

Kunstenaar Roel Schoenmakers van Cascoland

Architect Dimitri Minten van RE-ST

Aanjager Thieme Hennis van And the people

Architect Peter van Assche van Bureau SLA

Architect Peter van Assche van Bureau SLA (links) en moderator Saskia van Stein (rechts)

Projectontwikkelaar Marnix Norder van Steenvlinder

Architect Tjeerd Haccou van CrowdBuilding en Space & Matter

Directeur en mede-oprichter Sophie Bloemen van Commons Network

Van links naar rechts: Annius Hoorstra (ThePositiveLab), Cécile van Oppen (Copper8) en Nicky Pouw (Universiteit van Amsterdam).

Van links naar rechts: Annius Hoorstra (ThePositiveLab), Cécile van Oppen (Copper8), Nicky Pouw (Universiteit van Amsterdam) en Saskia van Stein (IABR).

Tien lessen rond de Post-Growth City

Vandaag, 08:15

Samen met BURA en Crimson Historians & Urbanists organiseerde Architectenweb op maandag 10 maart 2025 in Pakhuis de Zwijger een symposium waarin stadmakers, ontwerpers en andere professionals bij elkaar kwamen die allemaal op hun eigen manier zoeken naar manieren om tot duurzamere, socialere en eerlijkere stedelijke ontwikkelingen te komen. Tien lessen.

1. Post-Growth betekent geen ontgroei, maar andere groei
We kunnen onze steden niet blijven ontwikkelen zoals we altijd deden, startte stedenbouwkundige Marco Broekman van BURA; dan schieten we op korte termijn door ons CO₂-budget, maar worden we met elkaar misschien op de korte termijn wel rijker, maar is die rijkdom steeds ongelijker verdeeld, en zo blijkt uit onderzoek: van alsmaar meer consumeren worden we uiteindelijk ook niet gelukkiger.

We moeten daarom toe naar selectieve groei, legde hij uit; groei die niet langer ten koste gaat van mensen, onze samenleving en onze planeet, maar juist mensen in hun kracht zet, onze samenleving eerlijker en solidairder maakt, en onze planeet versterkt. Dat betekent krimp voor alles dat een spoor van vernieling achterlaat, en groei voor alles dat regeneratief is en geluk brengt.

2. Het is bottom-up én top-down
Op het symposium kwam het herhaaldelijk terug: het gaat erom zowel bottom-up initiatieven tot bloei te laten komen als top-down de juiste voorwaarden stellen. Zowel Marco Broekman (BURA) als Sophie Bloemen (Commons Network) toonden schema’s met in het midden een groot gat. Er zijn ontzettend veel kleinschalige of projectmatige initiatieven, maar die schalen nog niet voldoende op, omdat onder andere de voorwaarden vanuit beleid en regelgeving nog op het traditionele model van economische groei is gericht.

Er ligt dus enerzijds een kans om op buurtniveau transities te versnellen door samenwerking, opschaling en collectiveit (o.a. Nelson Mandelabuurt, Merwedekanaalzone) en anderzijds laten voorbeelden zien dat op het niveau van gemeenten gestuurd kan worden met nieuwe instrumenten (o.a. Graz, Brussel, Grenoble).

Bij zowel de gemeente Rotterdam als bij de gemeente Amsterdam wordt hier nu over nagedacht. Beide gemeenten zijn door BURA en Crimson betrokken bij hun onderzoek naar de Post-Growth City. Maar vanuit het ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening (VRO) wordt dit zelfs al concreet gemaakt, gaf Annius Hoornstra (The Positive Lab) aan, door bij gebiedsontwikkelingen mede te kijken hoe deze maatschappelijk gefinancierd kunnen worden, vanuit het maatschappelijk rendement dat een gebied kan opleveren in de vermindering van bijvoorbeeld zorg of autogebruik, en bijvoorbeeld het zelfvoorzienender worden wat betreft energie en waterhuishouding.

3. We hebben onze woningbouw al vaker opnieuw uitgevonden
Met de introductie van de Woningwet in 1902 kreeg de woningbouw in Nederland een helder kwaliteitskader, dat bijvoorbeeld de onderlegger werd voor het fameuze Plan Zuid van Hendrik Berlage. Van de jaren vijftig tot in de jaren tachtig werd sociale woningbouw vanuit het rijk sterk ondersteund. In de periode daarna is de woningmarkt steeds verder geliberaliseerd, met uiteindelijk zelfs een extra belasting voor de woningcorporaties. Maar als je zo door de geschiedenis kijkt, zie je dat we de woningbouw steeds opnieuw hebben uitgevonden, betoogde architectuurhistoricus Wouter Vanstiphout (Crimson). Dat kan dus opnieuw.

Na de kredietcrisis, toen de bouw op tal van plekken stilviel, ontstond in Amsterdam de ruimte voor particulieren en collectieven om kavels te kopen om daar een huis of woongebouw te realiseren, constateerde architect Tjeerd Haccou van CrowdBuilding en Space & Matter. Daar is ruimte voor gebleven in Amsterdam, maar een grote vlucht heeft het niet genomen. Waarom niet? Op die manier zou zeker tien procent van de jaarlijkse woningbouwproductie ingevuld kunnen worden, stelde hij.

4. Community land trusts geven grond terug aan gemeenschappen
Wat als de grond waarop je bouwt niet van jezelf is of van de gemeente, maar van de gemeenschap, ondergebracht in een stichting waarvan het de missie is om op lange termijn waarde te creëren? Hoe zou je dan, met elkaar, die grond gebruiken?

Kunstenaarscollectief Cascoland heeft in de Van Deysselbuurt in Amsterdam met de bewoners moestuinen ingericht tussen de woonblokken en heeft leegstaande winkelruimtes beschikbaar gesteld voor lokale ondernemers. Via een eendagswinkel, iedere dag een andere winkel, worden lokale initiatieven getest, voordat ze hun eigen ruimte krijgen. Een aantal van de producten die lokaal in die buurt gemaakt worden zijn tot in het café van Pakhuis de Zwijger te vinden. De grond die Cascoland gebruikt, heeft het in bruikleen van woningcorporatie Rochdale, maar een volgende stap zou kunnen zijn om dat onder te brengen in een community land trust.

In het Verenigd Koninkrijk zijn al honderden community land trusts gerealiseerd, in België nu een paar, en in Nederland werkt And the People op verschillende plekken om dit voor elkaar te krijgen, waaronder in de H-buurt in Amsterdam Zuidoost. Woningen op grond beheerd door een community land trusts blijven op lange termijn betaalbaar, liet Thieme Hennis (And the People) zien. Ook blijkt uit onderzoek dat de helft van de bewoners binnen zo’n community land trust actief is in de buurt. Moet je je voorstellen wat dat oplevert, hield hij het publiek voor: hiermee bouw je aan structureren waarin mensen elkaar helpen, met elkaar initiatieven ontplooien voor de buurt en stadslandbouw een plek geven. Zo emanciperen bewoners, is er minder eenzaamheid, ontstaan veiliger buurten, met meer betrokken bewoners.

6. Ontwikkelen met bewoners maakt meer mogelijk
Steenvlinder ontwikkelt projecten mét toekomstige bewoners. Bij hun transformatieprojecten kunnen bewoners hun woning zelf afbouwen, bij nieuwbouw kunnen ze mee-ontwerpen aan hun woning of die zelfs helemaal zelf bouwen.

Bij de transformatie van een in onbruik geraakte school, kerk of kantoorgebouw vraagt juist de afbouw veel maatwerk, legde projectontwikkelaar Marnix Norder (Steenvlinder) uit. Door de woonruimtes te laten afbouwen door bewoners, kunnen zij de woning voordeliger aanschaffen, hebben zij volledige vrijheid om de ruimtes volgens hun eigen wensen in te richten en gaat dat maatwerk eigenlijk vanzelf. Toekomstige bewoners biedt Steenvlinder daarbij de optie om de woning eerst te huren en later alsnog te kopen.

In Wageningen werkt Steenvlinder momenteel aan de ontwikkeling van een binnenstedelijk woongebied. Uit de gesprekken met toekomstige bewoners bleek daar de behoefte om verder te verdichten dan oorspronkelijk bedacht om zo meer mensen een woning te kunnen geven. Door het parkeren langs de randen op te lossen, kan het binnengebied daar geheel autovrij zijn. Dat is voor iedereen uiteindelijk interessant, gaf Marnix de zaal mee: het niet hoeven aan te leggen en onderhouden van al die verharding scheelt enorm veel geld en er wordt straks in een groene omgeving gewoond.

5. Bij collectief opdrachtgeverschap worden alle ambities wél waargemaakt
Bij ontwikkelingen door collectieven, zoals Schoon Schip op Buiksloterham, of Wij_land op Centrumeiland van IJburg, valt één ding op: de duurzame en sociale ambities die de collectieven zichzelf van tevoren stelden, werden voor het overgrote deel wél waargemaakt, constateerde Tjeerd Haccou (Crowdbuilding en Space & Matter). Vergelijk dat eens met een regulier ontwikkeld project, hield hij de zaal voor, waar in de loop van het proces toch vaak flinke concessies gedaan moeten worden.

Een projectontwikkelaar wil winst maken op een project, rekent ook kosten voor zijn eigen betrokkenheid, en verhoogt zo de kosten van een project al snel met 15%, becijferde Tjeerd. Collectieven die zelf het risico van het project dragen, zetten de bespaarde 15% in voor de kwaliteit van het project: voor de duurzaamheid ervan, voor de betaalbaarheid, voor gemeenschappelijke ruimtes, enzovoorts. De drijvende gemeenschap van Schoon Schip heeft een eigen smart grid en een eigen duurzaam rioleringsstelsel. Er wordt in de buurt ook vanalles georganiseerd. In het woongebouw Wij_land konden extra diepe galerijen gerealiseerd worden, zodat bewoners elkaar tegenkomen en een praatje kunnen maken, net als een gemeenschappelijke daktuin en gemeenschappelijke ruimte.

7. Het duurzaamste gebouw staat er al
Het transformeren van bestaande gebouwen, maar ook het beter benutten van dat wat er al is, daar legt het Vlaamse architectenbureau RE-ST zich op toe. Door goed te kijken naar het gebruik van gebouwen, wist het bureau in een grote school zoveel ruimte te vinden dat de gedachte uitbreiding niet nodig bleek te zijn. De nonnen van een langzaam leeglopend klooster werden door het bureau overtuigd een deel van hun klooster ter beschikking te stellen voor de gemeentelijke bibliotheek, die zodoende niet gebouwd hoefde te worden.

Architect Dimitri Minten van RE-ST liet aan de hand van talloze voorbeelden zien hoe bestaande gebouwen veel beter gebruikt kunnen worden en we zodoende veel minder nieuwbouw hoeven te ontwikkelen.

8. Het duurzaamste materiaal is er ook al
Van plastic afval een nieuw gevelmateriaal maken, met restpartijen baksteen een gebouw bekleden, van afgedankte grafstenen nieuwe terrazzovloeren maken… architect Peter van Assche constateerde dat het duurzaamste materiaal er ook al is. In het werk van Bureau SLA combineert hij dit met het gebruik van biobased materialen, zoals hout en kalkhennep.

Bij het ontwerp van de creatieve broedplaats aan het Berlijnplein in Leidsche Rijn Centrum zet hij weer op een andere manier in op het behoud van materialen. Daar wordt een robuuste draagstructuur gerealiseerd die eeuwen mee moet gaan. Gebouwen kunnen er gebruik van maken, maar ook weer verdwijnen… deze draagconstructie blijft staan en kan steeds opnieuw gebruikt worden. In dit project werkt Bureau SLA samen met Inbo, Overtreders W, Woonpioniers en Boom Landscape.

9. Post-Growth ondernemerschap
Cecile van Oppen (Copper8) bracht in dat een Post-Growth City ook vraagt om ondernemingen die vanuit post-groei denken en hun eigen businessmodel bevragen. Dat geldt ook voor ontwerpers en adviseurs. Het vraagt om een omwenteling in de ontwerpcultuur. Zowel Wouter Vanstiphout, Marco Broekman als Peter van Assche lieten zien dat het groeidenken stevig verankerd is in de 20^e-eeuwse architectuuropleidingen en het architectuurdiscours. Bij de nieuwe generatie architectenbureaus ziet Wouter dat trouwens al veranderden.

10. Naar een brede welvaart en een hoopvol perspectief
Denken in termen van post-groei gaat ook over herverdeling, constateerde moderator Saskia van Stein (IABR): herverdeling van welvaart, maar ook herverdeling van inspraak / betrokkenheid, en herverdeling in de zin dat ook dieren en planten, zelfs onze planeet, moet gaan meeprofiteren van de investeringen die we in onze steden doen. In haar reflectie op de middag ging Nikki Pouw (Universiteit van Amsterdam) hier ook op in.

Uiteindelijk gaat de Post-Growth City over een stad waarin gestreefd wordt naar een brede welvaart, waarin een veel betere balans gevonden wordt tussen economische voorspoed en het levensgeluk van haar bewoners, plus de dieren en planten die daaromheen leven.

Delen van onze economie zullen daarbij echt moeten krimpen, maar er ontstaat ook ruimte voor de groei van nieuwe initiatieven, een nieuwe economie en een nieuwe manier van stadsontwikkeling. En dat is een hoopvol perspectief.

Het onderzoek van BURA en Crimson naar de Post-Growth City is in digitale en fysieke vorm beschikbaar. Wil je een gratis pdf ervan ontvangen, stuur dan een email naar pr@bura.city. De papieren versie kost € 25,-, inclusief verzendkosten. Wil je die aanvragen, stuur dan je naam en adresgegevens naar pr@bura.city.

Het symposium rond de Post-Growth City is hieronder of in de videogids van Architectenweb terug te kijken.

https://vimeo.com/1065539114

Trefwoorden

crowdbuilding crimson historians & urbanists bura commons network bureau sla nicky pouw and the people architectenweb cecile van oppen re-st post-groei stad wouter vanstiphout marnix norder pakhuis de zwijger steenvlinder peter van assche marco broekman universiteit van amsterdam thieme hennis copper 8 roel schoenmakers cascoland tjeerd haccou the positive lab selectieve groei symposium bura urbanism post-growth city sophie bloemen annius hoorstra space & matter dimitri minten

1	Groen licht voor woontoren Riva in Rotterdam woensdag, 12 maart
2	MVRDV ontwerpt winkelcentrum als stapeling van blokken met buitenruimte maandag, 10 maart
3	Grosfeld Bekkers van der Velde ontwerpt ‘grensoverschrijdend’ cultureel centrum in Baarle woensdag, 12 maart
4	Van oud schoolgebouw naar buurtgebouw met breed sociaal programma dinsdag, 11 maart
5	Grote werken dinsdag, 11 maart

Gerelateerde nieuwsberichten

Architectenweb symposium: Post-Growth City

30 januari

Gerelateerde video's

Post-Growth City

Symposium

Andere nieuwsberichten

Rotterdam ambieert Paris Proof woonwijk in Schiehaven Noord

Gisteren, 13:20

Rotterdam wil in Schiehaven Noord 500 tot 700 woningen realiseren, met het merendeel in het sociale huur- of middenhuursegment. Aandacht voor groen en duurzaamheid bleek een belangrijke wens van bewoners in het participatietraject.

Dertiende Eo Wijers-prijsvraag in teken van ontwerpen aan gezondheid en geluk

Gisteren, 10:17

De Eo Wijers-stichting organiseert voor een nieuwe editie van de Eo Wijers-prijsvraag met een regionale ontwerpopgave. De stichting zoekt regio’s die voor hun gebied ontwerpteams een visie willen laten ontwikkelen.

Health Innovation Campus Boxmeer krijgt hotel naar ontwerp UNStudio

12 maart, 4:22

De omgevingsvergunning voor het Marriott International-hotel is onherroepelijk geworden. De bouw van het hotel, ontworpen door UNStudio, start komende zomer. Dit markeert de officiële start van de campusontwikkeling.

Groen licht voor woontoren Riva in Rotterdam

12 maart, 10:30

In het Rotterdamse Wijnhavenkwartier kan de bouw van woontoren Riva, na een aantal jaren oponthoud, doorgaan. De Raad van State heeft een gemaakt bezwaar tegen het project niet-ontvankelijk verklaard. Riva is ontworpen door MoederscheimMoonen.

Eeuwenoude waterput blootgelegd in centrum Utrecht

Gisteren, 09:00

Onder de Neude in Utrecht zijn “talloze bijzondere” archeologische vondsten gedaan, meldt de gemeente. De belangrijkste vondst is een grote openbare waterput uit de 16e eeuw.

Provinciehuis in Groningen is toe aan grote renovatie

12 maart, 5:08

Het provinciehuis in Groningen is toe aan een opknapbeurt. De investering wordt geraamd op 13,4 miljoen euro.

Zuid-Holland stemt in met plannen bouw 250.000 woningen tot 2032

11 maart, 4:47

Het college van Gedeputeerde Staten stemde in met bijna 2.300 plannen, goed voor 248.700 woningen in totaal. Die moeten uiterlijk in 2032 zijn gebouwd.

Steeds meer vergunde woningen waarvan bouw niet is gestart

11 maart, 10:23

Volgens brancheorganisatie WoningBouwersNL steeg dit aantal vanaf 2022 van 95.000 woningen naar 115.000 eind 2024.

Windkracht 5: elektriciteitsnet flexibeler gebruiken scheelt miljarden

10 maart, 3:29

De energie- en met name netwerkkosten stijgen de komende jaren aanzienlijk als gevolg van de energietransitie. Flexibeler gebruik van het net kan miljarden opleveren.