“Wie van jullie is ervan overtuigd dat enige economische groei noodzakelijk is voor het oplossen van de maatschappelijke problemen waar we voor staan?, inventariseerde architectuurhistoricus Wouter Vanstiphout van Crimson Historians & Urbanists onder het publiek in Pakhuis de Zwijger bij de start van het symposium Post-Growth City. Maar weinig handen gingen de lucht in. Zelf gelooft hij ook niet dat economische groei daarvoor noodzakelijk is.

In de rede die hij op het symposium uitsprak – hier integraal gepubliceerd – ging Wouter in sneltreinvaart door wat de woningbouwgeschiedenis ons hierover leert, om vervolgens vooruit te kijken naar een mogelijke toekomst waarin de duurzamere, eerlijkere en socialere stad werkelijkheid is geworden. Een utopie?

Het lijkt een onontkoombare waarheid te zijn dat wij onze vooralsnog veilige en comfortabele manier van leven in Nederland te danken hebben aan het eeuwenlang succesvol najagen van economische groei. Hoe zouden we anders hebben betaald voor onze mooie steden, dan door het systematisch doen toenemen van de waarde van ons bezit, om dit vervolgens weer te investeren in stedelijke vernieuwing? Architecten en stedenbouwkundigen zijn als geen ander afhankelijk van deze economische natuurwet. Zij krijgen immers de kans om steeds betere, mooiere en slimmere gebouwen te maken, door de noodzaak om wat leeg is vol te maken, wat laag is hoog, wat vies is schoon en wat energie slurpt zuinig.

Als innovatie gelijk opgaat met economische groei, dan komt de emissieloze stad in zicht, met gebouwen die straks zelfs negatieve emissie veroorzaken, binnen een economie en een samenleving die de tegenstelling natuur en cultuur opheft, met steden zoals Nusantara in Indonesië die door zich uit te breiden over het eiland Borneo, de biodiversiteit zal doen toenemen in plaats van uitroeien.

Groei is de brandstof voor iedere verandering; zonder groei geen innovatie, zonder groei geen vooruitgang.

Dat is dus niet waar, het is nooit waar geweest en het zal ook nooit waar zijn. Het is een mantra, stamelend herhaald door een uitgeputte zonderling die zich een weg uit een diepe put probeert te graven, een put die langzaam maar zeker aan het vollopen is met water.

Maar genoeg metaforen. Nu het bewijs.

Kijkend naar de afgelopen 150 jaar verstedelijking en volkshuisvesting in Nederland zien we een complex patroon van kettingreacties tussen marktontwikkelingen, overheidsbeleid, sociale dynamiek en concepten van stedenbouwkundigen en architecten. Laten we één streng eruit lichten. In 1870 gingen banken in Nederland de krediethypotheek verstrekken, waardoor ondernemers geld konden lenen met als onderpand het gerealiseerde vastgoed. Tegelijkertijd gooide de Vestingwet uit 1874 de poorten open voor het onbeperkt bebouwen van de zone non aedificandi buiten de nog niet ontmantelde steden. Het resultaat was een goldrush van zo snel mogelijk gebouwde woningen op de polderstructuren, snel gevuld met de door de industrialisatie aangezogen massa’s van het platteland. Resultaat: de Pijp, het Oude Westen en andere negentiende-eeuwse arbeiderswijken.

De kwaliteit van de gebouwen en leefomstandigheden van de arbeiders was echter van een dermate laag niveau, dat de overheid zich genoodzaakt zag om in te grijpen. Dat was soms uit oprecht medelijden met wat er zich in de steden afspeelde, maar even goed uit angst voor een opstand van de arbeiders en een revolutie. Het resultaat was de Woningwet uit 1901 en alle daar uit voortkomende radicale vernieuwingen op het gebied van stedenbouw en architectuur, waaronder uiteraard het over de hele wereld befaamde Plan Zuid van H.P. Berlage, dat slechts de fysieke belichaming was van een nieuwe maatschappij van verheffing, democratie, herverdeling en emancipatie. Wat dreef deze enorme sprong voorwaarts? Niet economische groei, ondernemers of het kapitalisme. Integendeel. Het was juist een ideologisch gedreven maar pragmatisch uitgevoerde beweging tegen het ongebreidelde laissez faire dat de vernieuwing bracht, dat de vooruitgang veroorzaakte.

Flash forward. De jaren zestig van de twintigste eeuw. De pensioenfondsen van de ambtenaren en van Philips werd het toegestaan hun enorme reserves te investeren in vastgoed. Dit creëerde de noodzaak van enorme beleggingsobjecten die langdurig dividend zouden opleveren. Zo ontstond een nieuw figuur op het toneel: de projectontwikkelaar die op de beleggers toegesneden bouwprojecten liet ontwerpen door moderne architecten als Hugh Maaskant of Piet Zanstra. Immense moderne gebouwen niet op maat van een gebruiker gesneden, maar abstract, flexibel en eindeloos herverhuurbaar. De schaalvergroting in de financiering leidde tot een schaalvergroting in de gebouwen en dat leidde weer tot een schaalvergroting in de steden, wat weer mede beargumenteerd werd door de voorspellingen van het CPB dat Nederland in 2000 twintig miljoen inwoners zou tellen. Hele stadswijken werden afgebroken om aan deze onafwendbare groeistuip ruimte te geven, die er uiteindelijk hellemaal niet zou komen. Maar het Maupoleum, Hoog Catherijne en de Katterug in Tilburg kwamen er allemaal wel.

Maar lag in deze overgave aan de economische groei, aan de onverbiddelijke vooruitgang, de vernieuwing en de verbetering van de situatie in de Nederlandse steden? Niet direct. De city-vorming in de jaren zestig veroorzaakte een massale lokale tegenreactie vanuit de bedreigde en gemarginaliseerde oude stadswijken. Er werd hard geprotesteerd, gevochten zelfs, stadhuizen werden bezet en muren werden beklad. Er stond een generatie activisten op, waaruit weer een nieuw type politicus voortkwam en een bijbehorende generatie architecten die de tekenzalen verlieten en de straat opgingen. Vanuit deze maatschappelijke tegenreactie kwam een nieuwe landelijke politiek voort die, in plaats van economische groei centraal te stellen, herverdeling van inkomen, macht en kennis voorop stelde. Het kabinet Den Uyl stelde de directe participatie van burgers in de democratie en het zorgvuldig omgaan met de ‘natuurlijke hulpbronnen’ centraal. Voor de steden betekende het een immense reddingsoperatie van de bestaande buurten en wijken, en vooral van de daar aanwezige gemeenschappen. Dit resulteerde eveneens in een architectuur van bouwen voor de buurt, of simpelweg het bouwen voor de mensen die daadwerkelijk in de stad wonen, in plaats van voor de inwoners die de autoriteiten en ontwikkelaars liever zouden zien. Zowel de kleinschalige contextuele architectuur van Theo Bosch in de Jordaan als de burchten voor arbeiders van Carel Weeber in Rotterdam zijn de triomfantelijke resultaten van deze periode, alsook de wonderlijke laboratoria van nieuwe stedelijkheid: de groeikernen.

Mag ik u eraan herinneren dat er geen periode is geweest in de naoorlogse politiek dat het vertrouwen in de landelijke politiek zo snel toenam en overeind bleef als tijdens het kabinet Den Uyl? Deze leidde onder andere tot een nog groter mandaat voor de sociaal-democratie bij de verkiezingen van 1977, dat helaas teniet werd gedaan door de bloedeloze staatsgreep door Dries van Agt en Hans Wiegel, waardoor de winnaar van de verkiezingen geheel buiten de regering werd gehouden. Men werd het immers niet eens of bij het onteigenen van grond voor woningbouwprojecten de eigenaar van de grond gecompenseerd moest worden voor wat zijn grond daadwerkelijk had gekost of voor wat de grond zou hebben opgebracht als hij deze in een vrije marktsituatie had verkocht, wetend dat er woningbouw op zou worden gerealiseerd.

Hier ligt een interessante casus voor het speculeren wat een alternatieve recente politieke geschiedenis van Nederland had kunnen – of eigenlijk had moeten zijn, en hoe deze zich ruimtelijk had gemanifesteerd. Wat als er wel een tweede kabinet Den Uyl was gekomen en de speculatie met woningbouwlocaties voortijdig was ingeperkt. Hoe had onze tijdlijn er dan uitgezien? Hoe hadden onze groeikernen er dan uitgezien? En onze Vinex-wijken?

Opnieuw kunnen we de conclusie trekken dat het nooit de economische groei was die de basis vormde voor de echte maatschappelijke en culturele vooruitgang, maar juist de politieke tegenbeweging; het verzet, het geloof in een alternatief. De lobbyisten voor groene groei spreken over de ontkoppeling van economische groei van de emissie van broeikasgassen. Ik stel vast dat echte vooruitgang zich ontkoppelt van economische groei.

Maar laten we kijken naar onze huidige situatie, en ons beperken tot één probleem: de wooncrisis. Twaalf jaar geleden werd deze in ruim een eeuw opgebouwde volkshuisvesting de genadeklap toegediend doordat minister en bankier Stef Blok de woningbouwcorporaties dwong een groot deel van hun sociale woningen op de internationale kapitaalmarkt te verkopen. De groei van de waarde daarvan zou de woningmarkt van marktverstorende elementen, zoals overheidsingrijpen, bevrijden en ‘als een tierelier’ laten werken, met trickle-down effecten voor ook de lagere inkomens.

Eveneens in de afgelopen decennia zijn gemeenten steeds afhankelijker geworden van grondexploitaties voor het uitvoeren van diensten. Dus niet alleen de marktpartijen, maar ook de gemeenten werden vastgebonden aan de mast van economische groei en speculatie. Om het zwembad open te houden voor de arme bevolking, moeten de sociale woningen onder de kont van dezelfde arme bewoners worden weggesloopt en de grond verkocht aan ontwikkelaars. Welke kant we ook kijken voor oplossingen, we komen de geüniformeerde garde van het groeidenken tegen – projectontwikkelaars, politici en de ambtenaren van de afdeling ruimte en economie van de gemeente – die ons met meewarige blik de weg blokkeren en terugsturen naar de weg van de trickle down-economie.

__________

Voor de architectuur, de stedenbouw en de organisatie van bewoners zijn dit ongelooflijk productieve en vruchtbare jaren. De projecten die we hier vandaag zien, maar al jaren de revue zien passeren, vormen een geweldig corpus van voorbeelden van hoe het anders kan, van betaalbare, collectieve, emissievrije, perfect ontworpen en toch flexibele plattegronden. Er is echt een nieuwe generatie ontwerpers opgestaan, strategischer, ethischer, erudieter en technisch veelzijdiger dan ooit tevoren; één die bovendien niet hangt aan het ondernemertje spellen met haar bureau, maar die haar opdrachten zorgvuldig uitkiest, soms zelf initieert, niet om de salarissen en de huur van te betalen.

Hun werk vormt alleen telkens weer de uitzondering, telkens weer een ‘onrendabele top’. Voor iedere locatie die de gemeente onder maatschappelijke voorwaarden beschikbaar stelt, of met een revolverend fonds mogelijk maakt… sterker nog; voor iedere grondexploitatie waar niet het absoluut onderste uit de kan is geschraapt voor de economische gardisten, zal het elders moeten worden gecompenseerd, en dus daar leiden tot extra exploitatie, extra vervuiling en verdere uitverkoop van het publieke belang. Op deze manier komt de oplossing van de wooncrisis natuurlijk geen stap dichterbij.

We hebben dus een doorbraak nodig die ons uit dit systeem bevrijdt, een ketting van maatschappelijke, politieke, economische en ruimtelijke reacties die leidt tot een daadwerkelijke verandering.

Een linkse gemeente als Amsterdam voert in feite hetzelfde rechtse, op het magisch denken van economische groei gebaseerde, gemeentelijke beleid uit als een door de VVD bestuurde gemeente. Zij kan niet anders als haar OZB-inkomsten worden gemaximeerd, betaalbare woningbouw wordt bestraft, en inkomensafhankellijke gemeentebelastingen onwettig zijn. Het is tijd dat de gemeentepolitiek zich bevrijdt van de neoliberale ketenen van Den Haag en hun progressieve potentieel aanwenden om direct in het belang van hun bevolking te gaan werken.

Stelt u zich het volgende voor.

In 2026 besluit een aantal burgemeesters van steden die van oudsher een progressieve gemeenteraad hebben, laten we zeggen de linkse gordel Amsterdam, Utrecht, Arnhem en Nijmegen, en in hun kielzog Groningen, Leeuwarden, Zwolle, Deventer, Wageningen, Haarlem, Leiden en Eindhoven, dat zij niet langer accepteren dat zij steeds minder krijgen uit het gemeentefonds, dat zij steeds meer taken moeten uitvoeren, maar daarin worden beperkt door politieke regels vanuit Den Haag, die dwars ingaan tegen de politieke wensen van hun eigen, links stemmende, bevolking. Middenin de turbulentie die voortkomt uit de dramatische verliezen van de regeringspartijen in de gemeenteraadsverkiezingen en de heftige strijd om het financiële ravijnjaar 2026, krijgt de linkse steden-coalitie het voor elkaar dat zij een deel van het gemeentefonds inruilt voor een veel grotere vrijheid in het zelf heffen van belastingen en het halveren van de inkomstenbelasting voor hun bewoners, al moet de Grondwet daarvoor veranderen.

Geïnspireerd door het Rode Wenen van de jaren twintig gebruiken zij deze ruimte om een heel nieuw gemeentelijk belastingstelsel in te voeren dat radicaal progressief is. Een combinatie van grondwaardebelasting, inkomensafhankelijke OZB en belasting op luxe goederen en diensten vlakt de waardestijging van vastgoed af en creëert een enorme bouwkas voor de gemeenten. Met deze bouwkas subsidieert zij het hele veld van not for profit-initiatieven voor alle vormen van betaalbare woningbouw en samenlevingsvormen; niet als experimenten of ‘onrendabele top’ maar als het echte systeem zelf. Op dezelfde manier wordt energie, drinkwater, onderwijs en jeugdzorg geherorganiseerd op een manier die de gemeente weer direct aanspreekbaar maakt en goedkoper, want gesubsidieerd uit de belastingheffing op rijkdom.

De eilanden van sociaaldemocratie zullen niet de volkspaleizen en de megablokken van ‘Das Rote Wien’ opleveren. Daarvoor is de hedendaagse stad te divers, te gelaagd, te beweeglijk en te individueel. Wel zal er een explosie plaatsvinden van ontketende creativiteit en zelfvoorziening, nu de neoliberale garde ontwapend is en geadviseerd is maar naar Rotterdam te verhuizen, waar ze nog in die neoliberale onzin geloven. De mondiale economische crisis, veroorzaakt door de klimaateffecten en de handelsoorlog tussen Amerika, China en Europa, gecombineerd met lage arbeidskosten, maakt het bouwen weer betaalbaar. Economische krimp maakt het bouwen nog goedkoper en garandeert werkgelegenheid. Op die manier heeft ook het Rode Wenen de crisis van honderd jaar geleden met gemak doorstaan. De diversiteit aan stedenbouwkundige typologieën, bouwtechnologie en architectonische vormen zal nog groter zijn dan in de jaren zeventig van de vorige eeuw: van grootschalige, modulaire stadsblokken aan de stadsrand, naar sites & services op de daken van de bestaande bebouwing.

Het stigma van de sociale woningbouw zal zijn opgeheven, omdat de goedkope publiek gesubsidieerde woningen voor iedereen beschikbaar zijn. Al ben je schatrijk, je mag ervoor kiezen in een goedkope woning te gaan wonen. Je hebt er immers aan meebetaald. Dat een groot aanbod aan volkshuisvesting langdurige effecten kan hebben op de leefbaarheid van een stad laat Wenen wel zien, waar na honderd jaar men nog steeds voor weinig geld mooie appartementen kan huren, en waar arm en rijk veel meer door elkaar woont dan hier. De herverdeling en de koopkracht wordt niet bereikt door toeslagen, noodhulp of speciale woningbouw voor arme mensen, maar door het gratis of goedkoop maken van de essentiële levensbehoeften, voor iedereen.