Daan Roggeveen (MORE Architecture)

Tess Broekmans (Urhahn)

Marjolein van Eig (BureauVanEig)

Marc Ibelings (Ibelings van Tilburg Architecten)

Hans Meijer (Vanschagen Architecten)

Indira van 't Klooster (Arcam)

Oliver Thill (Atelier Kempe Thill)

Joop ten Brink (Woonin)

Jeroen Bergsma (Superuse Studios)

Van links naar rechts: Indira van 't Klooster (Arcam), Nathalie van Hoeven (Eigen Haard), Daan Roggeveen (MORE Architecture) en Marjolein van Eig (BureauVanEig)

Acht lessen rond de renovatie van sociale woningbouw

12 april 2024, 9:00

Op maandagmiddag 8 april 2024 organiseerden Architectenweb, MORE Architecture en Pakhuis de Zwijger een drukbezocht symposium rond de renovatie van sociale woningbouw. Sprekers waren onder andere Marjolein van Eig (BureauVanEig), Hans Meijer (Vanschagen) en Oliver Thill (Atelier Kempe Thill). Acht lessen.

1. Niet slopen, wel renoveren, tenzij
In de afgelopen twaalf jaar zijn in Nederland meer dan 70.000 woningen gesloopt. Dat zijn evenveel woningen als er in een stad als Zwolle te vinden zijn, begon architect Daan Roggeveen van MORE Architecture de middag. In Amsterdam West zijn hele buurten gesloopt. Had een belangrijk deel daarvan niet beter gerenoveerd kunnen worden?

De voordelen van renovatie zijn legio. Daarmee blijft culturele waarde behouden, blijven sociale netwerken in tact en wordt enorm bespaard op CO2-uitstoot. Daarbij is renovatie ook vaak sneller en goedkoper dan nieuwbouw, al is dat niet altijd het geval. Bestaande woningbouw heeft ook regelmatig een ruimtelijke kwaliteit of detaillering die in nieuwbouw niet meer te realiseren is, benadrukten verschillende sprekers gedurende de middag.

Een sloopverbod is wat Roggeveen betreft niet aan de orde. Er zijn situaties waarin sloop-nieuwbouw als enige optie overblijft. Maar daar zou wat hem betreft alleen kunnen als renovatie echt geen optie is. Dat zou dan echt goed beargumenteerd moeten worden. Hij is dan ook verheugd dat Aedes, de koepel van woningcorporaties, afgelopen najaar ook een nieuwe richtlijn heeft vastgesteld die dezelfde lijn volgt: kies altijd voor renovatie boven sloop, tenzij het echt niet anders kan.

2. Renovatie is regelmatig sneller en goedkoper, en altijd duurzamer
Het bewustzijn dat we met z’n allen veel minder CO2 moeten gaan uitstoten, betekent dat woningcorporaties nu echt anders tegen sloop-nieuwbouw aan gaan kijken, verklaarde conceptontwikkelaar Nathalie van Hoeven van Eigen Haard. Er wordt nu veel eerder voor renovatie gekozen. Architect Oliver Thill van Atelier Kempe Thill becijferde dat zelfs een grondige renovatie nog 80% minder CO2 kost dan sloop-nieuwbouw. Renovatie is altijd veel en veel duurzamer.

Het betekent helaas niet dat renovatie altijd sneller en goedkoper is dan nieuwbouw. Dat verschilt echt per project. Bij beperkte, strategische renovaties kan het een stuk goedkoper zijn dan nieuwbouw. Maar het restaureren van monumentale sociale woningbouw of woongebouwen die vanuit het casco opnieuw opgebouwd worden, hebben een vergelijkbaar kostenplaatje als nieuwbouw.

3. Corporaties, sluit geen raamcontracten met aannemers, maar betrek architecten vroeg bij projecten
Bij de renovatie van sociale woningbouw beginnen woningcorporaties regelmatig met de selectie van een aannemer; daar wordt dan een raamcontract mee afgesloten. Maar als dat het vertrekpunt is van een project, dan heeft de architectonische en ruimtelijke kwaliteit daar in de regel toch onder te lijden, waarschuwde architect Hans Meijer van Vanschagen Architecten. Een aannemer stelt toch zijn eigen prioriteiten. De raamcontracten bieden volgens hem ook een schijnzekerheid; soms maken ze projecten juist duurder.

De architectonische en ruimtelijke kwaliteit, en daarmee ook de woonkwaliteit, is erbij gebaat dat architecten vanaf het begin bij projecten betrokken worden, benadrukte ook architect Marjolein van Eig van BureauVanEig. Met de architect kan ook direct een aannemer bij een project betrokken worden, maar het gesprek zou als eerste moeten gaan over de (verborgen) kwaliteiten van het bestaande, over de kansen die het bestaande biedt, over het karakter dat weer naar voren gehaald kan worden. Samen met de uitdagingen die het bestaande kent. Pas daarna zou het over oplossingen moeten gaan.

Ieder project is anders en vraagt een eigen oplossing, benadrukte iedere spreker. En het komt voor dat de oplossing van de architect veel slimmer en goedkoper is dan die van de aannemer, stelde Van Eig.

4. Renovatie kent allerlei gradaties
Als er iets duidelijk werd deze middag dan is het wel dat renovatie allerlei gradaties kent. Soms zijn maar kleine aanpassingen nodig aan bijvoorbeeld de entree, of gaat het vooral om isoleren van de gevels en het updaten van de installaties. Bij andere projecten moet de indeling en grootte van de woningen ook aangepast worden, of wordt de plint anders ingedeeld. In heel wat gevallen heeft renovatie ook een component restauratie, als een monumentaal gevelbeeld teruggebracht dient te worden. De vernieuwing van de Gentiaanbuurt en Van der Pekbuurt in Amsterdam Noord door Ibelings van Tilburg Architecten zijn daar goede voorbeelden van. En bij weer andere projecten wordt een renovatie gevraagd waarin een project vanaf het casco weer opnieuw opgebouwd wordt. De vernieuwing van de galerijflats in de wijk Rozemaai in Antwerpen door Atelier Kempe Thill valt in die laatste categorie.

Ieder ensemble kent zijn eigen opgave en vraagt om een eigen antwoord, benadrukte Roggeveen. Iedere bebouwing is naar verloop van tijd toe aan renovatie, stelde stedenbouwkundige Tess Broekmans van Urhahn ook. Na grofweg twee generaties is een woongebouw toe aan renovatie, gaf ze aan. Dat betekent dat na de renovatie van de woningbouw uit de jaren zeventig binnenkort de renovatie van de woningbouw uit de jaren tachtig eraan komt. Daarna is de woningbouw uit de jaren negentig aan de beurt, enzovoorts. Sociale woningbouw van voor en na de oorlog is soms ondertussen alweer toe aan de tweede renovatieronde.

5. Verduurzaming kan een flinke puzzel zijn
Het van buiten isoleren van sociale woningbouw is eigenlijk altijd het snelst en goedkoopst, stelde Van Eig, en ook het prettigste voor bewoners, want die kunnen in hun woning blijven. De detaillering van de steenstrips op de harde isolatieplaten vraagt daarbij wel veel aandacht, benadrukte ze: je wilt toch het liefst dat het er opnieuw uitziet als een bakstenen gevel. Ook een aandachtspunt is hoe diep de ramen in de nieuwe gevel komen te liggen. Vaak is het beter om de ramen wat naar buiten te plaatsen om te voorkomen dat ze te diep in de gevel komen te liggen.

Wanneer het beeld van de oorspronkelijke architectuur behouden moet blijven of hersteld moet worden, dan ligt isolatie aan de binnenzijde vaak meer voor de hand. Dat kan dan met meer of minder isolatie, dat is afhankelijk van de situatie. Meijer noemde een project waarin de gevelisolatie beperkt is gebleven, maar er extra geïnvesteerd is in PV-panelen op het dak en in slimme installaties. Want isolatie aan de binnenzijde heeft natuurlijk als nadeel dat het ten koste gaat van het woonoppervlak.

Bij de renovatie van de woningbouw in de Gentiaanbuurt en Van der Pekbuurt, die beide uit het begin van de twintigste eeuw stammen, ervoer architect Marc Ibelings van Ibelings van Tilburg Architecten het af en toe als goochelen: aan de binnenzijde isoleren, nieuwe installaties een plek geven binnen, en dan de woningen het liefst toch ruimer laten voelen dan voorheen. Dat vraagt heel veel inventiviteit.

6. Hergebruik van bestaande materialen is uitdagend / goed te doen
Een interessante manier om duurzaam te bouwen is om bestaande materialen, uit projecten die gesloopt worden, her te gebruiken. Over hoe complex dit is liepen de meningen op het symposium uiteen. De experimenten daarmee waren Van Eig toch tegengevallen, ook qua kosten. Architect Jeroen Bergsma van Superuse Studios, dat hierin gespecialiseerd is, kon echter een flink woningbouwproject laten zien waarin uit sloopprojecten in de omgeving stalen knikspanten en vliesgevels waren opgenomen.

In de gevel worden, als ornament, ook staalplaten toegepast waaruit allerlei vormen zijn gestanst. Het is een restproduct van een fabriek. Normaal gesproken worden deze platen weer omgesmolten, maar hier worden ze ingezet als gevelscherm.

7. Betrek bewoners vanaf het begin en geef ze een stem
Alle sprekers deze middag waren het erover eens dat het ontzettend belangrijk is om bewoners vanaf het begin bij het proces te betrekken en ze een stem te geven. Voor bewoners is een aankomende renovatie heel stressvol, schetste stadsontwikkelaar Joop ten Brink van Woonin, dat moet je goed begeleiden.

Het kan interessant zijn om van de bewoners te horen hoe ze tegen sloop of renovatie aan kijken. Regelmatig zijn bewoners voor renovatie, al werd er op het symposium ook een voorbeeld genoemd van bewoners die voor nieuwbouw waren, omdat ze de nieuwe gebouwen die om hen heen verrezen zo aantrekkelijk vonden.

Daarbij kan het ook interessant zijn om bewoners om input te vragen over design options voor bijvoorbeeld de entreehal, zoals Van Eig illustreerde. Bewoners houden soms echter erg vast aan wat ze hebben, wat ze kennen, en kunnen zich niet altijd goed voorstellen wat ze ook kunnen hebben, waarschuwde Van Eig daarbij. Wanneer je bewoners een keuze voorschotelt, visualiseer dat dan ook echt goed.

8. Help bewoners na de renovatie verder op weg
In Utrecht Overvecht experimenteert Woonin met ‘sociaal renoveren’. De renovatie van woningen gaat daarbij samen met persoonlijke gesprekken met de bewoners. Hebben die bewoners specifieke uitdagingen of problemen? Dan worden ze in contact gebracht met de instanties die ze daarbij kunnen helpen. Om een momentum te creëren houden de betrokken instanties gedurende dit proces wat ruimte voor bewoners die hulp kunnen gebruiken. Dit hele proces wordt gevolgd en onderzocht door de Universiteit van Utrecht.

Op het symposium presenteerden Woonin met de Universiteit Utrecht hun eerste bevindingen. Het idee om met de bewoners tegelijkertijd over de renovatie en over hun mogelijke andere uitdagingen te praten, bleek in de praktijk niet zo goed te werken. Bewoners ervaren daarvoor teveel renovatiestress, gaf Ten Brink aan. Het werkt beter om dat gesprek te voeren als de renovatie afgerond is en de bewoners weer terug zijn in hun woning. Dat is het moment om het ook over hun mogelijke andere uitdagingen of problemen te hebben en daarmee aan de slag te gaan.

Het symposium rond de renovatie van sociale woningbouw is hieronder of in de videogids van Architectenweb terug te kijken.

https://vimeo.com/932432614

Trefwoorden

tess broekmans atelier kempe thill vanschagen architecten woonin urhahn ibelings van tilburg architecten hans meijer daan roggeveen jeroen bergsma sociale woningbouw universiteit utrecht nathalie van hoeven marc ibelings oliver thill joop ten brink bureauvaneig marjolein van eig more architecture renovatie superuse studios architectenweb symposium

1	Groen licht in Haarlem voor groot woningbouwproject Spaarnepoort woensdag, 9 april
2	Nieuwe stappen in herontwikkelingsplan voormalig industriële locatie in Maastricht dinsdag, 8 april
3	Rotterdam krijgt nieuw Collectiecentrum in Zevenkamp woensdag, 9 april
4	Kantoorgebouw in Maastricht gaat mix aan bewoners huisvesten maandag, 14 april
5	Twee rijksmonumentale pakhuizen met zorg verbouwd en verduurzaamd door Studio Groen+Schild dinsdag, 8 april

Gerelateerde nieuwsberichten

Architectenweb symposium: renovatie van sociale woningbouw

12 maart 2024

'Renovatie sociale woningbouw verdient aandacht en vakmanschap'

7 mei 2024

Grootschalig stedelijk ensemble bij station Rennes naar ontwerp van Atelier Kempe Thill voltooid

11 juli 2024

Woonin selecteert Heijmans voor bouw 190 betaalbare huurwoningen in Utrecht

11 februari

Zeven lessen rond het ontwerp van sociale woningbouw

2 oktober 2023

Woningcorporaties verkochten in 2023 opnieuw minder huizen

9 augustus 2024

Marjolein van Eig: “Een boek lees je anders dan een online artikel”

31 oktober 2024

Sloopverbod

13 september 2022

Boek ‘Bouwmaterialen 1940-1990’ gaat in op materiaalgebruik naoorlogse architectuur

15 mei 2024

De Bariton in Hellevoetsluis is een gevarieerd woonblok van Ibelings van Tilburg architecten

2 oktober 2024

Superuse ontwerpt tiny house in gondel afgeschreven windturbine

18 oktober 2024

Ruimtelijk kader voor verdichting Buikslotermeerplein in Amsterdam-Noord vastgesteld

17 december 2024

Gentiaanbuurt technisch up-to-date en in oude allure hersteld

4 maart 2024

Atelier Kempe Thill geeft Brusselse flats met renovatie nieuwe uitstraling

26 januari 2024

€ 22 miljoen voor versneld renoveren en verduurzamen van ruim 4.000 woningen

16 januari

Een kleinschalig appartementengebouw met krachtige aanblik

28 januari

Gemeenteraad Dijk en Waard stemt in met verdichting De Frans volgens flexibele stedenbouwkundige aanpak

29 januari

Toezichthouder: reguleer grondprijzen voor sociale woningbouw

20 februari

BureauVanEig geeft Weesper portiekflats opfrisbeurt

17 november 2022

Renovatie en vernieuwing Fierenshoven in Antwerpen afgerond

8 februari 2024

Grote steden willen geld om corporaties meer betaalbare huizen te laten bouwen

12 oktober 2023

Architectenweb symposium: Post-Growth City

30 januari

Groene gevel

11 februari

Renovatie 94 woningen Van der Pekbuurt Amsterdam afgerond

3 april 2023

Galerijflats in Alkmaar opgefrist en flink verduurzaamd

24 april 2020

Rigoureuze renovatie van brutalistische flats in Antwerpen

22 oktober 2019

Woonbond blij dat Kamer winstbelasting corporaties wil afschaffen

27 september 2023

Lelijkste woonwijk

12 maart 2024

'Aandeel sociale huurwoningen blijft ondanks kabinetsplannen dalen'

21 maart 2023

Architectenweb symposium: renovatie van sociale woningbouw

26 februari 2024

Sociale huurwoningen in De Kuil krijgen groendak en mosgevelpanelen

17 januari 2024

Toon alles

Gerelateerde podcasts

Gesprek met Daan Roggeveen over zijn werk in Nederland en in China

13 februari

Gerelateerde video's

Renovatie van sociale woningbouw

Symposium

Andere nieuwsberichten

Landschapsarchitect Hanneke Kijne wordt stadsarchitect Haarlem

Gisteren, 16:40

Kijne is landschapsarchitect en eigenaar van MORE landscape, ontwerpbureau voor landschapsarchitectuur en stedenbouw. De benoeming is per 1 mei en geldt voor drie jaar.

Mr. Stir ontwerpt gevarieerde maar samenhangende buurt voor Venlo

Gisteren, 15:37

Woningcorporatie Woonwenz wil in Venlo-Noord zes blokken met sociale huurappartementen vervangen door nieuwbouw. Mr. Stir ontwierp een ensemble van vier woonblokken, met elk een eigen kleur, karakter en oriëntatie, in een parkachtige omgeving.

Kantoorgebouw in Maastricht gaat mix aan bewoners huisvesten

Gisteren, 12:04

Een voormalig kantoorgebouw krijgt een nieuwe bestemming als woongebouw voor studenten, kunstenaars en starters op de arbeidsmarkt. Architecten aan de Maas integreert daarbij het Rooted Living-concept van Studio Stad.

Samenwerkingsverband VORM wint tender wooncomplex Zaandam

11 april, 3:57

Met project POOORT heeft het samenwerkingsverband van VORM de tender gewonnen voor de bouw van 320 woningen in Zaandam. In de voorgestelde bebouwing heeft KAW drie karakteristieke poorten getekend die toegang bieden tot een autovrij binnengebied.

Engie: groen gas nodig want warmtenet werkt niet voor veel huizen

Gisteren, 13:23

Een deel van de huishoudens kan niet aangesloten worden op warmtenetten of voorzien worden van warmtepompen, aldus Engie.

Brabant verkent mogelijke locaties kleine kerncentrales

Gisteren, 09:22

De provincie Noord-Brabant gaat onderzoeken waar mogelijk kleine kerncentrales kunnen komen.

Keijzer wil soepeler huurregels om hogere huren mogelijk te maken

10 april, 5:51

Op die manier wil ze de verkoop van huurwoningen tegengaan, schrijft de BBB-minister in een brief aan de Tweede Kamer.

Nieuw ziekenhuis Roosendaal mag er komen, met aanpassingen

9 april, 4:54

Ziekenhuis Bravis mag definitief een nieuwe locatie in Roosendaal bouwen. De Raad van State wil wel dat het gebouw iets kleiner wordt.

Broekbakema wint tender voor nieuwe cleanroom van TU Eindhoven

8 april, 11:45

Het gebouw wordt een innovatief centrum voor onderzoek rond nanofabricage. Broekbakema formuleerde voor het ontwerp een duidelijke visie in de Layers of Brand, vertelt het bureau.