Pakkans
21 april 2020, 9:15
De locatie vlakbij het station was doorslaggevend, maar architectuur was ook een argument om voor mijn Haarlemse hoekhuis te kiezen. Vanuit de erker kijk ik door de straat op een prachtige kerk en twee statige schoolgebouwen, om de hoek staan arbeidershuisjes met een monumentenstatus. Toch constateer ik na tien jaar dat mijn favoriete buurtplek de minst architectuurwaardige is – althans zo leek het.
‘t Landje heet de lap grond in de ‘spoordriehoek’ waar de rails vertakken richting Zandvoort en Heemstede en om de tien minuten een trein over de spoorbrug dendert. Onder die brug is een muur, die in de jaren tachtig ontdekt werd als canvas voor graffiti, tegelijk met de muur-met-basketbalkorf op het schoolplein tegenover mijn huis. Buurtbewoners klaagden over de ongeoorloofde actviteiten op het plein, waarop de gemeente besloot om deze te faciliteren op ‘t Landje, met een skatebaan en een dugout waarin je beschut kunt zuipen en blowen.
De Oostenrijkse architect Adolf Loos beschouwde tekenen op muren als een kinderlijke drift, gelijk aan de gewoonte van Papoea’s en zeemannen om zichzelf vol te tatoeëren. ‘Zij hebben geen ander middel dan het ornament om tot de hoogtepunten van hun bestaan te komen’, schreef hij in zijn essay Ornament en Misdaad (1908). ‘Wij hebben de kunst.’ Maar op t’ Veldje zie je hoe zaken die in eerste instantie ongeoorloofd zijn, aanzetten tot creativiteit. Ik bekijk de stunts van skaters, wier afgetrapte gympen in trossen aan de bomen hangen; een sprookjesachtig beeld. Onder de spoorbrug en op de ramps zijn groepjes met spuitbussen in de weer en verschijnen regelmatig nieuwe pieces.
Nu krijgt dit ‘vandalisme’ een podium in het (voorlopig gesloten) ABC architectuurcentrum Haarlem, met de tentoonstelling Graffiti – cultureel erfgoed van de stedelijke omgeving. Het betreft een selectie uit de collectie van de Dutch Graffiti Library, een groep Haarlemmers die 35 jaar geleden begon om graffiti als stedelijk fenomeen te documenteren. Het toont niet alleen een tijdsbeeld, maar ook dat een kunstenaar als Boris Tellegen niet zou doen wat hij nu doet, als hij niet op straat geoefend had. Tegelijk wringt het; betekent musealisering niet het eind van de tegencultuur?
In maart is de sloop van garage Kempering in Amsterdam Zuidoost gestart, de laatst overgebleven Bijlmer-parkeergarage die bij de gelijknamige galerijflat hoorde. Een groep omwonenden wilde het gebouw, dat onder meer gebruikt werd als kerk, herontwikkelen als publieke voorziening; volgens de gemeente was dat echter financieel onhaalbaar. De sloper krijgt nu de opdracht om bepaalde delen te bewaren, zoals het uithangbord van de kerk en een betonnen kolom. De graffiti op de muren worden door Dutch Graffiti Library op foto en film vastgelegd, daarna gaat de boel tegen de grond. Graffiti is van origine vergankelijk, en dat moet vooral zo blijven, zegt Richard van Tiggelen van Dutch Graffiti Library. Maar met de sloop gaat een geweldige vrijplaats verloren.
In Haarlem zie ik eenzelfde ontwikkeling. Op de plek van het Scharrelbosje tegenover de school van mijn kinderen, waar ze tussen de struiken hutten bouwden, is twee jaar geleden een woonzorgcentrum gebouwd. Aan de andere kant van de school ligt het Veld van boer Piet, waar we ’s zomers wilde bramen plukken; ook verkocht. Wat de plannen zijn is nog niet bekend, maar de bramenstruiken zijn al weggehaald.
De verdichting rukt op, de woningnood moet geledigd, de straat aangeharkt. De houten klimtoren met loopbrug op het schoolplein tegenover ons huis is vervangen door een saai speelrek dat wel voldoet aan de veiligheidseisen van de gemeente; die wil niet juridisch aansprakelijk zijn als er een kind valt. Terwijl ik langs ‘t Landje loop, schiet een zin uit de tentoonstelling door mijn hoofd: ‘Je vraagt niet om een muur, je pakt hem’. Die pakkans wordt steeds kleiner.
Kirsten Hannema is architectuurcriticus en schrijft voor diverse media waaronder De Volkskrant. Ze is hoofdredacteur van het Jaarboek ‘Architectuur in Nederland’ en was gasthoofdredacteur van de uitgave van architectuurtijdschrift A+U (jan. 2020) over de Nederlandse architectuur in het afgelopen decennium.