Herbestemming Berlagekerk - Den Haag
Gisteren, 00:00
ZEEUWSE JONGENS Architecten heeft in 2013 de opdracht gekregen voor de herbestemming van de First Church of Christ Scientists, ook wel Berlagekerk genoemd. Hierbij hebben we alle facetten van het proces doorlopen om een zorgvuldig plan op te stellen voor het nieuwe gebruik als kantoor en de restauratie van het monumentale kerkgebouw. Het markante gebouw, gelegen in de groene wijk Sorgvliet, draagt met de huidige herbestemming bij aan een passend levendig gebruik met behoud van de bijzondere architectonische kenmerken die zo karakteristiek zijn voor de ontwerpvisie van Berlage.
HISTORIE
De First Church Of Christ Scientist is de enige kerk die H.P. Berlage ontworpen heeft en is in 1925 tot 1926 gebouwd. Het exterieur en het interieur (Piet Zwart) is ontworpen als Gesamtkunstwerk. Het samenspel maakt het gebouwencomplex, bestaande uit een kosterswoning, het kerkgebouw en de zondagsschool, tot een uniek rijksmonument. In de afgelopen decennia is door de kerkgemeenschap onderhoud gepleegd aan het gebouw, waarbij vooral de glazen bouwstenen in het gebouw een zorgenkind zijn geweest. Ook zijn veel daken voorzien van een zwevende dakconstructie om het betonskelet van het gebouw te beschermen.
OPGAVE
Kerkgebouwen, zeker van een bijzondere categorie als deze, zijn moeilijk her te bestemmen gebouwen. Het monolithische karakter, de structuur en de bescherming van interieuronderdelen als kerkbanken en orgel, samen met de grote emotionele lading van omgeving en parochianen, maken het proces van herbestemmen gecompliceerd. Door een goede analyse van het gebouw en zijn omgeving is in samenspraak met de opdrachtgever een plan ontstaan dat zich goed verhoudt tot de architectuur en structuur van het gebouw.
Er is gefaseerd vergunning verleend voor het plan, via beginseluitspraak naar restauratieplan en vervolgens de herbestemmingsvergunning. Ook de uitvoering is om zorgvuldigheidsredenen gefaseerd uitgevoerd. Het is mede te danken aan de goede communicatie die we in dit proces in acht hebben genomen t.a.v. de vergunningsprocedure, de relatie met opdrachtgever en gebruikers, de omgeving rondom het gebouw in de Internationale zone van Den Haag en de uitvoerende partijen en specialisten, dat er een grote mate van zorgvuldigheid en betrokkenheid is ontstaan.
ONTWERP
Het kerkgebouw zal na de herbestemming een kantoorfunctie krijgen, waarbij de opdrachtgever ook
zijn kunstcollectie een markante plek in het gebouw wil geven. Aan de hand van het programma van eisen is een definitief ontwerp gemaakt, waarbij naast een programmatische invulling van het bestaande kerkgebouw ook nieuwbouw is gerealiseerd.
De kerkzaal heeft in het ontwerp een flexibel gebruik gekregen. Door het behoud van een groot deel van de kerkbanken en de open opstelling hiervan ontstaan informele ontmoetingsplekken en de mogelijkheid voor het tentoonstellen van kunst. De kerkzaal kan bij gelegenheid goed ingezet worden voor een meer openbaar gebruik als bijvoorbeeld presentaties, lezingen, recepties, e.d.
Naast het bestaande kerkgebouw is in de tuin op een zorgvuldige manier nieuwbouw toegevoegd. Op kelderniveau zijn hierin de benodigde parkeerplaatsen gerealiseerd. Dit nieuw toegevoegde volume is tevens gebruikt om een toevoeging van functionele ruimte te realiseren, waarmee het bestaande kerkgebouw in zijn beschikbare vierkante meters ontlast wordt voor het gewenste functionele programma. Het nieuw toegevoegde volume in de tuin, dat half uit het maaiveld steekt, is in samenwerking met Ben van Berkel als een passend en bescheiden onderdeel van de tuininrichting vormgegeven en wordt zo een onderdeel van het totale complex.
Door de kelderruimte van de kerk meer openheid en daglicht te geven kan deze functioneel worden ingezet. Een goede verbinding met de ondergrondse nieuwbouw en de voormalige zondagsschool is hierdoor mogelijk. De omarmende ontsluitingsstructuur van de kerkzaal en het balkon die zich zo duidelijk aftekent in de externe gebouwvorm is in de kelder doorgezet. Hierdoor blijft er een logische structuur in het gebouw bestaan waarbij alle lagen vanuit de grote hal aan de voorzijde goed ontsloten kunnen worden.
RESTAURATIE
Het gebouw had te maken met een grote hoeveelheid achterstallig onderhoud: gebreken aan de glazen bouwstenen en reeds verrichte aanpassingen daaraan, aantastingen van betonnen vloeren en daken in hun oplegging en daarmee de gemetselde gevels, roestvormingen in de kern van de stalen kozijnen, verouderde installaties en elektravoorzieningen. Het restauratieplan behelsde onder meer het herstel van de zeer karakteristieke glazen bouwstenen, herstel van verloren gegane onderdelen als de lantaarn op de hoek van het terras, restauratie van de stalen raampartijen (firma Braat en Cristall), onderhoud van de betonconstructie en het gevelmetselwerk en restauratie van interieuronderdelen als de kerkbanken en het orgel.
DUURZAAMHEID
In de verschillende gebouwonderdelen zijn, binnen de monumentale kaders, ingrepen uitgevoerd voor verduurzaming en comfortverbetering. De nieuwe vloer van de kelder is een zwevende geïsoleerde betonvloer. Dit verbeterd niet alleen de energieprestatie maar geeft ook de mogelijkheid om diverse installaties ten behoeve van het nieuwe gebruik op te nemen. Naast isolerende maatregelen van vloeren, daken en beglazing is er een geheel nieuw ventilatiesysteem opgenomen. Hierdoor worden veel, in het verleden aanwezige, vochtproblemen verbeterd.
Naast de ingrepen voor de energieprestatie en techniek zijn er op verschillende plekken akoestische oplossing aangebracht. Met name in de kerkzaal en de zondagsschool levert dit aanzienlijke verbetering op.
De zorgvuldige benadering van het ontwerp- en uitvoeringsproces en de totale herbestemmingsrenovatie hebben er toe geleid dat het bestaande gebouw een nieuwe functie toelaat die ook nog eens betrekkelijk flexibel is in het gebruik. Het lijkt er daarmee op, dat er sprake is van een succesvolle transitie en daarmee een duurzaam gebruik voor de toekomst geborgd is voor dit prachtige gebouw.