Gentrificatie-compensatie
24 januari 2023, 9:11
Wanneer is de verbouwing af, vraag ik. Architect Joeri van Ommeren moet lachen: het ís net klaar. Oeps, ik heb iets stoms gezegd. Of heb ik – onbedoeld – een compliment gemaakt, zoals je dat bij een jarige veertiger doet: goh, je bent de afgelopen jaren geen spat veranderd! Want dat lijkt hier het geval.
We staan in de pas geopende popmuziekschool, gevestigd in het voormalige Slachthuis van Haarlem; de 120 jaar oude witte tegels op de muur herinneren aan de tijd dat hier dieren werden binnengeleid, op weg naar hun bloedige einde. In de centrale hal annex bar staan houten tweedehands zitmeubels en een kloeke bar waarop een koperen varkenskop ligt.
Het Slachthuis staat in Oost, het stadsdeel waarover ik vorig jaar in opdracht van de gemeente een serie verhalen schreef, over de sociale kant van de transformatie- en verdichtingsopgave (3500 nieuwbouwwoningen tot 2030) die hier plaats vindt. Ofwel: over gentrificatie, die zich manifesteert in de vorm van gigantische dakopbouwen en bakfietsen op de stoep. Hoe help je een achterstandswijk vooruit, zonder bestaande bewoners van hun buurt te vervreemden? Dat was de vraag achter de gesprekken die ik met ‘Oosterlingen’ van diverse pluimage voerde.
Maar zoals je in gelul niet kunt wonen, koop je weinig voor een verhaal over hoe de volkswijk van weleer verhipt, waarbij kapitaalkrachtige nieuwkomers soms botsen met bestaande bewoners. De vraag is: hoe geef je die verhalen een plek in de verbouwingsplannen?
Tijdens een rondleiding over het Slachthuisterrein, dat door BPD en De Nijs wordt herontwikkeld tot een gemengd stuk stad met bedrijfsruimtes, horeca en het popcentrum, laat Van Ommeren dat zien. Cruciaal noemt hij de keus om naast de 120 geplande dure koopwoningen – binnen de gegeven contouren – ook 42 meer betaalbare appartementen te realiseren (vanaf 2 ton voor 50m2), die veelal zijn gekocht door bewoners uit de omgeving. Vervolgens zocht hij, samen met bewoners, naar mogelijkheden om kenmerkende elementen te hergebruiken. De zogenoemde bloedkuil zal veranderen in een ‘verwelkomende’ waterpartij, de rood overgeschilderde bloedpomp in een glijbaan, en de schaduw van de verdwenen toegangspoort zie je straks terug in de bestrating. In het – nog te openen – restaurant blijven de vleeshaken hangen.
Het Slachthuis is overigens niet gerenoveerd door Van Ommeren, maar door architect Hans van Heeswijk. Dat komt voor mij als een verrassing: Van Heeswijk, de architect achter projecten als de uitbreiding aan het Van Goghmuseum en de Hermitage, bekend om zijn strakke details die hij tot en met de schroeven uittekent, is verantwoordelijk voor dit permanent-provisorische interieur?
Desgevraagd legt Van Heeswijk uit dat er weinig geld was, terwijl de technische eisen hoog waren, en aan de gebruikers veel vrijheid was beloofd. Wat hij heeft geprobeerd, is wat hij bij elk renovatieproject allereerst doet: de geschiedenis en structuur van het gebouw weer herkenbaar maken. Meer was hier niet mogelijk, zegt hij.
Meer architectuur was hier ook niet gepast. Pop is van oorsprong een muziekstroming die zich afzet tegen de gevestigde orde, ontstaan in kraakpanden en garages; zo’n functie hoort niet in een strakgetrokken gebouw. Bovendien wilden de gebruikers het liefst zo min mogelijk veranderen aan het pand, dat jaren als vrijplaats een bloeiend leven leidde. Dat de akoestiek en isolatie op orde zijn gebracht, is natuurlijk een enorme sprong voorwaarts. Maar minstens zo belangrijk is de speelruimte die is gebleven, om te raggen en experimenteren.
Van Ommeren vertelt over het tijdelijke spookhuis dat buurtbewoner en Slachthuis-burgemeester Martijn Kruyver in aanloop naar de verbouwing inrichtte, waarbij een treintje langs slaughter scenes voerde. De rekwisieten werden hergebruikt om de hal te decoreren, maar de meeste blijken inmiddels weggehaald. De barvrouw vertelt dat ouders van muziekschoolkinderen de horror-varkens ‘te heftig’ vonden.
Kirsten Hannema is architectuurcriticus en schrijft voor diverse media waaronder De Volkskrant.