Marjolein van Eig

Het gebouw als kunstwerk

16 januari 2023, 9:00

De titel is een inkoppertje, er is geen ontkomen aan. Wie mijn column ‘Ouwe starchitects’, en publiciteit die daarop volgde gelezen heeft, begrijpt dat. Voor wie dat niet gedaan heeft, hierbij een korte update: het Kröller-Müller Museum heeft in 2018 de Japanse architect Tadao Ando gevraagd om een ontwerp te maken voor de uitbreiding van het rijksmuseum. In mijn stuk zet ik vraagtekens bij deze selectie buiten de aanbestedingsregels om, bij de keuze voor Ando en vraag ik me af waarom er niks over het ontwerp te vinden is. In interviews voor De Volkskrant en Architectenweb geeft de zakelijk leider van het museum antwoorden. Het zijn antwoorden die nog meer vragen oproepen. Hier volgen er een paar.

“Tadao Ando is a reason to travel, daar komen mensen voor.” Is dat zo? Volgens mij is het museum zèlf reason to travel. De Ando fanclub is maar een beperkt, elitair groepje dat slinkt met de dag, deels door uitsterving en deels door voortschrijdend inzicht. De betonnen wanden in eenvoudige vormen, dat vonden we in de 20^e eeuw heel prachtig, maar het blijkt te ééndimensionaal, teveel starchitect, te milieuvervuilend. Het aanboren van nieuw talent dat zich rekenschap geeft van alle aspecten van het bouwproces is veel interessanter en van belang; we hebben gebouwen nodig die uitblinken in schoonheid en die tegelijkertijd voorbeeldstellend zijn in hun positieve impact op de omgeving.*

“Quist was erg content met de plannen van Ando... heeft hem een prachtige brief geschreven, waarin hij het stokje eigenlijk overgeeft.” Het is te prijzen dat de architectuur van Quist goed behandeld wordt door het Kröller-Müller Museum. Tot vlak voor zijn overlijden zat Quist nog bovenop zijn architectonische nalatenschap en hij heeft dit stokje ongetwijfeld doorgegeven aan zijn erven. Ook dat is geheel terecht; Quist was één van de belangrijke moderne Nederlandse architecten van de vorige eeuw. Maar we weten ook dat opdrachtgevers als de dood zijn voor het auteursrecht dat op hun gebouwen zit en de rechtszaken die aangespannen kunnen worden. Dus de vraag dringt zich op; heeft het museum haar oren wellicht wat te veel laten hangen naar Quist en zijn adviseurs?

“Museum Kröller-Müller heeft altijd zelf zijn architecten gekozen.” Je hoort het de ouder tegen het kind zeggen; ‘omdat het zo is!’ Maar ja, de tijden veranderen en het is allang niet meer mogelijk om als rijksmuseum je eigen architect te kiezen. Daar zijn regels voor, immers, we hebben hier te maken met de besteding van gemeenschapsgeld. Hoe zit dat dan?

“We zien een architect als een kunstenaar en een kunstwerk hoef je niet aan te besteden.” Sommige mensen vinden dit een interessante vraag; is architectuur kunst of is het een ambacht? Het antwoord is simpel; architectuur is geen van beide. Architectuur is architectuur. De stelling dat architectuur kunst is, gaat voorbij aan het complexe proces dat het ontwerpen van een gebouw is. Voor een kunstwerk heb je materiaal nodig en een kunstenaar. Bij het ontwerpen en bouwen van een gebouw, of de uitbreiding ervan, heb je te maken met een opdrachtgever, een budget, een programma van eisen, de gemeente, de gebruiker, een constructeur, een installateur, een projectmanager, een planning, de omwonenden, de natuur, veiligheid, bestemmingsplan, milieuwetten, vleermuizen of andere fauna die beschermd moeten worden, regels omtrent bouwfysica, daglicht, verlichting, ventilatie, geluidsnormen, gebruiksoppervlak, hoogte van doorgangen, toegankelijkheid, technische detaillering, isolatie, vochtwering, waterdichtheid, buitenhouden van ongedierte, doorvalveiligheid, onderhoud, bewasbaarheid, en zo kan ik nog wel even doorgaan...

Stellen dat een gebouw een kunstwerk is, is dus niet alleen onjuist, het is ook schadelijk. Het reduceert de architect tot een persoon die even langskomt met zijn toverpen en een geniale streek neerzet. Het gaat voorbij aan de duizendpoot die de architect moet zijn; sociaal, professioneel, flexibel, luisterend, sturend, creatief, met visie en met kennis van bouwen. Het grote gebaar van de pen is maar één aspect van het ontwerpen. Het ontwerpen zit hem ook in de manier waarop je omgaat met de luchtbehandeling van een gebouw, het plaatsen van het kozijn in de wand, de verhoudingen van de volumes, het materiaal van de dakrand, de tactiliteit van de gevel, de manier waarop het gebouw de hoek omgaat, de deurknoppen, de verlichting en de talloze andere beslissingen. Het ontwerpen houdt nooit op.

“En we hebben natuurlijk juridisch laten toetsen of dat kon.” Hier wordt het interessant. De BNA heeft namelijk direct in 2018 een klacht ingediend tegen de gang van zaken en deze klacht is gegrond verklaard. De commissie van aanbestedingsexperts stelt dat de manier waarop het Kröller-Müller Museum de architect geselecteerd heeft onjuist is; het kan niet en het mag niet. Het heeft geleid tot advies 459: Architectendiensten kunnen niet als uniek kunstwerk onderhands gegund worden. Hoe is er met deze uitspraak omgegaan?

Wat nu? Het antwoord is simpel. Geheel in de geest van Helene Kröller-Müller kan Ando betaald en bedankt worden voor zijn kunstwerk, waarmee de weg vrij is voor een nieuwe architectenselectie. Helene deed het zelf ook, om even de argumentatiestijl van de zakelijk directeur aan te houden. Ze ontsloeg eerder zowel Ludwig Mies van der Rohe als Hendrik Berlage, ook niet de minste architecten. Met het ontslag zal weinig verloren gaan, want zoals de zakelijk directeur zelf stelt, het is maar een vlekkenplan dat Ando gemaakt heeft, het Kröller-Müller Museum staat nog aan het begin van het proces.

Ik hoop dat deze gang van zaken niet enkel leidt tot de juiste architectenselectie voor de uitbreiding van het Kröller-Müller Museum. Ik hoop dat het debat over de manier van aanbesteden in Nederland weer op alle niveaus gevoerd wordt en dat er wat verandert. De enorme berg van reacties op mijn eerdere column toont wederom de frustratie die heerst onder de Nederlandse architecten over het aanbestedingsbeleid. In 2018 schreef ik er een uitgebreid stuk voor NRC* over. Het is een beleid dat gericht is op ervaring, waarin telkens dezelfde architecten geselecteerd worden, waardoor er te weinig vernieuwing plaatsvindt in de Nederlandse architectuur. Dat ligt niet aan de regels maar aan de invulling ervan; het zijn de managers met een te grote vinger in de pap die vanuit risicobeheersing werken en het zijn de selectiecommissies waarin de verkeerde expertise zit, waardoor niet de beste architect voor de opdracht gekozen wordt maar de architect die kan laten zien het al vaker gedaan te hebben.

*Zowel in De Volkskrant als in het NRC-stuk wordt gesproken over jong talent maar dat hoeft helemaal niet. Jong is geen criterium, talent wel.

Marjolein van Eig is architect-directeur van BureauVanEig. Zowel in haar werk als in haar maandelijkse column verbindt ze eigentijdse opgaven met hun historische wortels. Ze is als gastdocent verbonden aan de TU Delft en de Academie van Bouwkunst Rotterdam.

Trefwoorden

marjolein van eig uitbreiding column kröller-müller museum tadao ando kunst museum

1	OMA ontwerpt woontoren The Martin in Bajeskwartier als 'Japanse puzzel' donderdag, 28 november
2	Waldorp Four wordt grootste prefab woningbouwproject van Nederland donderdag, 28 november
3	Bouw van landschappelijke woonbuurt in Nijmegen-Noord gestart donderdag, 28 november
4	Appartementen samengevoegd tot een naadloos geheel donderdag, 28 november
5	Knelpunten en oplossingen natuurinclusieve gebiedsontwikkeling belicht in boek vrijdag, 29 november

Gerelateerde nieuwsberichten

Gaaf land

14 maart 2023

De uitstoot is nu

11 april 2023

Kolommen en vergankelijkheid

10 mei 2023

Steen – PIR – Schaap

13 juni 2023

Witte Mannen

12 oktober 2023

Laatste keer, echt

12 december 2023

De architect en de verkiezingen

14 november 2023

Dagboek van een ruimtegebruiker

16 januari

Ode aan Joost

13 februari

Lelijkste woonwijk

12 maart

De architect is op zoek naar liefde

10 april

Modern

14 mei

Plaatsen waar u slaapt

9 juli

Hoekjes, trapjes, hekjes

11 september

Stad aan het water

8 oktober

Voorstellingsvermogen

12 november

Marjolein van Eig: “Een boek lees je anders dan een online artikel”

31 oktober

Kröller-Müller Museum: ‘We zien een architect als een kunstenaar, en een kunstenaar kiezen we altijd zelf’

10 januari 2023

8 december 2022

8 november 2022

11 oktober 2022

13 september 2022

14 juni 2022

Wooncrisis én ambtenarencrisis

10 mei 2022

Dijkenhoge ambities

12 april 2022

Waarde en weerloos

8 maart 2022

Houtbouw hoeft er niet zo uit te zien

8 februari 2022

De reikwijdte van iemand

11 januari 2022

Gebouwde telmodellen

14 december 2021

Ode aan onze oude straat

9 november 2021

De glasparadox

14 september 2021

Huilen onder systeemplafonds

9 juni 2021

Architecten, verenigt u

11 mei 2021

Het raam mag niet open

13 april 2021

Nostalgie naar vooruitgangsdenken

9 maart 2021

Materiaal als drager van herinnering

9 februari 2021

Het leven in het trappenhuis

12 januari 2021

Krijgt Kröller-Müller de opdrachtgever die het verdient?

17 januari 2023

Bjarne Mastenbroek: verander aanbestedingspraktijk in Nederland

19 januari 2023

De andere kant

24 januari 2023

Een goede gebouwplint; wat is dat eigenlijk?

14 februari 2023

Toon alles

Andere nieuwsberichten

Bouw 215 appartementen op oude kantoorlocatie in Amersfoort gestart

Vandaag, 14:58

In het Amersfoortse Hoefkwartier is de bouw het project Plot26, goed voor 215 woningen, officieel gestart. De twee woongebouwen zijn ontworpen door HFB Architectuur en maken deel uit van de transformatie van de kantorenwijk naar een woon-werkwijk.

Woningbouwcomplex Kop Dakpark geïnspireerd op winnend ontwerp Europan

Vandaag, 10:36

Dinsdag wordt in Rotterdam gestart met de bouw van appartementencomplex Kop Dakpark. Het ontwerp van INBO en h3o architects is gebaseerd op een winnend plan voor Europan 15 van het laatstgenoemde bureau.

Tentoonstelling Unravel in Stedelijk naar ontwerp van Donna van Milligen Bielke & Ard de Vries

Vandaag, 09:40

Momenteel toont het Stedelijk Museum Amsterdam de expositie ‘Unravel’, die eerder in de Barbican in Londen te zien was. Voor beide exposities maakte Studio Donna van Milligen Bielke & Ard de Vries Architecten het ruimtelijk ontwerp.

Dak Maritiem Museum verandert tijdens Dakendagen in Rotterdam Rooftop Roetsj

Gisteren, 12:10

Tijdens de Rotterdamse Dakendagen komend voorjaar speelt het dak van het Maritiem Museum een centrale rol. Er is een tentoonstelling op het dak van het gebouw en bezoekers kunnen via een glijbaan van het dak ‘roetsjen'.