Marjolein van Eig

Laatste keer, echt

12 december 2023, 9:00

Dit is de laatste keer dat ik over aanbestedingen en architectenselecties ga schrijven. Echt. Vandaag, op 12-12 is er een 'rondetafelgesprek aanbesteden' op initiatief van het College van Rijksadviseurs in Den Haag. Dat is mooi. Er is de afgelopen jaren heel veel geschreven, gezegd, gemopperd, gedebatteerd, gefulmineerd over de manier waarop de aanbestedingen en selecties in Nederland plaatsvinden. Ondertussen begrijp ik dat het een proces is dat nooit op een echt bevredigende manier voor iedereen zal verlopen. Er zullen altijd partijen zijn die zich buitengesloten voelen, niet gezien, en er zal altijd een subjectieve component in de selectie zitten. Het is immers mensenwerk, hoeveel ‘onafhankelijke’ aanbestedingsbureaus zich er ook tegenaan bemoeien. Maar het aanbestedingen-en-selectie-dal waar we nu in zitten is ongekend. Niet eerder waren er zo weinig kansen voor talent. Ik hoop dat de aftrap vandaag een start is voor de weg omhoog.

Als bureau hebben we veel gehad aan die paar kansen die er voorbijkwamen. Sterker nog, zonder prijsvragen had ons bureau niet bestaan. Ons eerste werk uit 2013, De koepel op de Overplaats, kwam voort uit een open prijsvraag georganiseerd door Landschap Noord Holland. Het is nog steeds één van onze bekendste projecten. Het brugwachtershuisje in Haarlem , een tweede gewonnen prijsvraag, was dé kans om een eigen bureau te starten, na 12,5 jaar voor gerenommeerde architectenbureaus gewerkt te hebben.

Beide projecten, zo klein als ze waren, zorgden voor een vliegende start. Ze werden veel gepubliceerd, verschenen in de jaarboeken architectuur en werden genomineerd voor allerlei architectuurprijzen. Dat leidde tot uitnodigingen voor andere architectenselecties en opdrachten. Maar Europese aanbestedingen bleven – en blijven – voor ons onbereikbaar om aan mee te doen.

Eén keer lukte het ons, dat was in het voorjaar van 2018. Het ging om een aula voor een ereveld, een droomopdracht. Ik had ontdekt dat de gevraagde ervaring middels onderaannemers aangetoond kon worden. Ik belde me suf en kreeg hulp van alle kanten. De sympathieke mannen van de Zwarte Hond leenden gul hun referenties. Marcel Kampman, een architect die mij niet eens kende, gaf me zijn dierencrematorium. Adviseurs, van IMd tot Vollmer en van M2R tot Maarten de Bruijne, hielpen vrijwillig. We gaven alles dat we hadden en maakten een plan dat grotendeels bestond uit biobased materialen en dat op allerlei niveaus wortelde in de geschiedenis én de toekomst van de plek. Beide thema’s vormde een belangrijk criterium voor de beoordeling. Op een haar na verloren we de selectie, van een grote architect. In het nagesprek bleek dat de opdrachtgever vanaf het begin zijn voorkeur had gehad voor deze grote architect met zijn indrukwekkende oeuvre.

In februari 2018 schreef ik een opiniestuk voor NRC met de titel: Leer van de Belgen, selecteer op talent. Hierin refereerde ik aan het vruchtbare overheidsbeleid uit de jaren ’80 en ’90 dat resulteerde in een bloeiend architectuurklimaat. De tekst is nog steeds actueel:

“Op 4 september 1996 werd de Erasmusbrug feestelijk geopend door koningin Beatrix. De architect, Ben van Berkel, toen 39 jaar oud, moet begin 30 zijn geweest toen hij de opdracht kreeg voor het ontwerp. De bouwkosten waren 165 miljoen euro. Tegenwoordig is het ondenkbaar dat een architect van die leeftijd zo’n grote opdracht krijgt. Dat ligt niet aan de economie maar aan de tijdgeest, die vraagt om het volledig uitsluiten van risico’s. Dat is niet voor niets; gemeenschapsgeld moet zorgvuldig besteed worden. Architectuurtalent krijgt hierdoor echter geen kansen meer – en dat is slecht voor de kwaliteit van de Nederlandse architectuur.

Overheidsopdrachten zoals een nieuwe brug worden nu gevat in zwaar opgetuigde aanbestedingen waarin enorme eisen gesteld worden aan het team, de bureauomzet en vooral het gebouwde werk. Begrijpelijk, een brug van 165 miljoen, daar wil je de beste mensen op hebben.

Je kunt echter stellen dat de jonge Ben van Berkel het er niet slecht vanaf gebracht heeft. De brug was direct een icoon in Rotterdam en trekt jaarlijks duizenden toeristen. Architecten van Van Berkels generatie plukken nog dagelijks de vruchten van het lef dat er in de jaren ‘80 en ‘90 was. Deze generatie, met namen als Mecanoo, BenthemCrouwel en OMA, kon via overheidswerk opbloeien en ook fouten maken. Het heeft ertoe geleid dat de Nederlandse architecten over de hele wereld bekend zijn.

Die vruchtbare bodem is weg. De leidraden zijn zo streng, dat alleen ervaren bureaus mee kunnen doen. Wil je een school ontwerpen? Dat kan als je er in de afgelopen drie jaar minstens twee ontworpen hebt, van een bepaalde grootte. Deze regels gelden voor alle overheidswerken; van bruggen tot gemeentehuizen, van musea tot universiteitsgebouwen. Je kunt alleen meedoen als je portfolio bewijst dat je het kunt.

Een veelgehoorde reden voor dit beleid zijn de Europese aanbestedingsregels die ten grondslag liggen aan de selectieleidraden. In België komt een jongere generatie echter wel aan overheidsopdrachten. Dit land heeft de afgelopen jaren een ijzersterk architectuurbeleid ontwikkeld, met goed opgetuigde architectuurprijsvragen en sterke beoordelingscommissies. Er wordt geselecteerd op visie, getoond talent en potentie.

Als steeds hetzelfde clubje architecten onze gebouwen ontwerpt, dan gaat dat ten koste van de kwaliteit. Kwaliteit ontstaat mede door creativiteit, doordat je uitgedaagd wordt om na te denken over een ontwerpvraag die je nog niet eerder hebt gehad. Zo ontstaan nieuwe oplossingen, nieuwe modellen voor bijvoorbeeld scholen en mogelijk betere gebouwen.”

Sindsdien is het aanbestedingsklimaat verder achteruitgegaan. Tot niet lang geleden had de gemeente Rotterdam nog een Open Oproep. Wij werden er een keer voor geselecteerd, voor een gymzaal op Heiplaat, met vier andere kleinere bureaus. Wat waren we blij! Na het verheugende nieuws werd het echter stil. Tot we in de media lazen dat een ervaren scholenarchitectenbureau de aanbesteding had gewonnen. Een pijnlijke gang van zaken.

Ik liet het los. Geen Europese aanbestedingen voor ons. Simpel als dat. Tot ik vorig jaar hoorde dat Tadao Ando direct was geselecteerd voor de verbouwing van het Kröller-Müller Museum. Voor mij vertegenwoordigde het een nieuw dieptepunt in het Nederlandse architectuurklimaat. Hetmuseum schreef zelfs geen selectie meer uit waarin vooral op ervaring gestuurd werd. Nee, het museum gunde de ontwerpopdracht gewoon direct aan een ouwe starchitect. Fantasieloser kan niet, en dat voor een rijksmuseum. Ik schreef er een column over op Architectenweb, die een gevoelige snaar raakte. Het veroorzaakte reuring en vandaag, een jaar later, is er dan het rondetafelgesprek.

Het ligt niet aan de aanbestedingsregels. Het ligt aan het architectuurklimaat dat steeds leger is geworden met het verdwijnen van het ministerie van VROM en het NAI. Aaron Betsky gooide laatst ook maar eens de knuppel in het hoenderhok. En het ligt aan de aanbestedingsbureaus die de leidraden schrijven waarin enkel op ervaring geselecteerd wordt. En het ligt aan de overheid, zowel landelijk als lokaal, die geen capaciteit meer heeft om te sturen op kwaliteit. En het ligt aan de selectiecommissies waarin kwaliteit niet goed vertegenwoordigd wordt. En het ligt aan het verdwijnen van instanties als Architectuur Lokaal, waarvan de Kunstwerf het huzarenstuk is dat afgelopen vrijdag nog de prestigieuze Abe Bonnemaprijs won.

Daarom heb ik vandaag nog steeds dezelfde oproep als in 2018:

“Overheid, neem uw selectiebeleid op de schop, maak het open en toegankelijk voor talent. Stimuleer lokale overheden, schoolbesturen, cultuurpodia en musea om de lat hoog te leggen, door de selectieprocedures in te richten op kwaliteit en niet enkel op ervaring van gebouwd werk. Selecteer op potentie, visie en talent – ervaring kun je eromheen organiseren. Leer van de Belgen.”

Marjolein van Eig is architect-directeur van BureauVanEig. Zowel in haar werk als in haar maandelijkse column verbindt ze eigentijdse opgaven met hun historische wortels. Ze is afstudeermentor aan de Academie van Bouwkunst, geeft regelmatig lezingen in binnen- en buitenland, en is architectlid van de Welstandcommissie in Rotterdam.

Trefwoorden

marjolein van eig aanbesteden aanbestedingen column

1	Woontorens The Grace worden lager dan gepland vrijdag, 26 april
2	NOAHH presenteert opgeleverde Villa Vaartjes in Almere Oosterwold dinsdag, 23 april
3	Rijksmonumentaal Jachtslot Mookerheide heropend na restauratie door 1meter98 maandag, 22 april
4	Den Haag deelt ontwikkelvisie voor gebied rond centraal station dinsdag, 23 april
5	Studio Modijefsky ontwerpt koekmakerij als wonderwinkel woensdag, 24 april

Laatste keer, echt

Trefwoorden

Best gelezen

Gerelateerde nieuwsberichten

Gerelateerde podcasts

Andere nieuwsberichten

Woontoren voor jongeren op Oostenburg vormt roestbruin accent langs het spoor

EU Mies Award 2024 voor studiepaviljoen Technische Universiteit Braunschweig

Sofie De Caigny nieuwe voorzitter Commissie Omgevingskwaliteit en Cultureel Erfgoed Rotterdam

Podcasts en publicatie over realiseren ruimtelijke kwaliteit bij stedelijke ontwikkeling

Woontorens The Grace worden lager dan gepland

Tweede Kamer neemt nieuwe huurwet aan

Brabant gaat door met stikstofaanpak en ziet op termijn ruimte

Kamer wil ‘tochtkorting’ voor huurder slecht geïsoleerde woning

Provincie Friesland en gemeenten weer op één lijn over woningbouw

Vastgoedadviseur: winkelleegstand binnensteden loopt op