Marjolein van Eig

Laatste keer, echt

12 december 2023, 9:00

Dit is de laatste keer dat ik over aanbestedingen en architectenselecties ga schrijven. Echt. Vandaag, op 12-12 is er een 'rondetafelgesprek aanbesteden' op initiatief van het College van Rijksadviseurs in Den Haag. Dat is mooi. Er is de afgelopen jaren heel veel geschreven, gezegd, gemopperd, gedebatteerd, gefulmineerd over de manier waarop de aanbestedingen en selecties in Nederland plaatsvinden. Ondertussen begrijp ik dat het een proces is dat nooit op een echt bevredigende manier voor iedereen zal verlopen. Er zullen altijd partijen zijn die zich buitengesloten voelen, niet gezien, en er zal altijd een subjectieve component in de selectie zitten. Het is immers mensenwerk, hoeveel ‘onafhankelijke’ aanbestedingsbureaus zich er ook tegenaan bemoeien. Maar het aanbestedingen-en-selectie-dal waar we nu in zitten is ongekend. Niet eerder waren er zo weinig kansen voor talent. Ik hoop dat de aftrap vandaag een start is voor de weg omhoog.

Als bureau hebben we veel gehad aan die paar kansen die er voorbijkwamen. Sterker nog, zonder prijsvragen had ons bureau niet bestaan. Ons eerste werk uit 2013, De koepel op de Overplaats, kwam voort uit een open prijsvraag georganiseerd door Landschap Noord Holland. Het is nog steeds één van onze bekendste projecten. Het brugwachtershuisje in Haarlem , een tweede gewonnen prijsvraag, was dé kans om een eigen bureau te starten, na 12,5 jaar voor gerenommeerde architectenbureaus gewerkt te hebben.

Beide projecten, zo klein als ze waren, zorgden voor een vliegende start. Ze werden veel gepubliceerd, verschenen in de jaarboeken architectuur en werden genomineerd voor allerlei architectuurprijzen. Dat leidde tot uitnodigingen voor andere architectenselecties en opdrachten. Maar Europese aanbestedingen bleven – en blijven – voor ons onbereikbaar om aan mee te doen.

Eén keer lukte het ons, dat was in het voorjaar van 2018. Het ging om een aula voor een ereveld, een droomopdracht. Ik had ontdekt dat de gevraagde ervaring middels onderaannemers aangetoond kon worden. Ik belde me suf en kreeg hulp van alle kanten. De sympathieke mannen van de Zwarte Hond leenden gul hun referenties. Marcel Kampman, een architect die mij niet eens kende, gaf me zijn dierencrematorium. Adviseurs, van IMd tot Vollmer en van M2R tot Maarten de Bruijne, hielpen vrijwillig. We gaven alles dat we hadden en maakten een plan dat grotendeels bestond uit biobased materialen en dat op allerlei niveaus wortelde in de geschiedenis én de toekomst van de plek. Beide thema’s vormde een belangrijk criterium voor de beoordeling. Op een haar na verloren we de selectie, van een grote architect. In het nagesprek bleek dat de opdrachtgever vanaf het begin zijn voorkeur had gehad voor deze grote architect met zijn indrukwekkende oeuvre.

In februari 2018 schreef ik een opiniestuk voor NRC met de titel: Leer van de Belgen, selecteer op talent. Hierin refereerde ik aan het vruchtbare overheidsbeleid uit de jaren ’80 en ’90 dat resulteerde in een bloeiend architectuurklimaat. De tekst is nog steeds actueel:

“Op 4 september 1996 werd de Erasmusbrug feestelijk geopend door koningin Beatrix. De architect, Ben van Berkel, toen 39 jaar oud, moet begin 30 zijn geweest toen hij de opdracht kreeg voor het ontwerp. De bouwkosten waren 165 miljoen euro. Tegenwoordig is het ondenkbaar dat een architect van die leeftijd zo’n grote opdracht krijgt. Dat ligt niet aan de economie maar aan de tijdgeest, die vraagt om het volledig uitsluiten van risico’s. Dat is niet voor niets; gemeenschapsgeld moet zorgvuldig besteed worden. Architectuurtalent krijgt hierdoor echter geen kansen meer – en dat is slecht voor de kwaliteit van de Nederlandse architectuur.

Overheidsopdrachten zoals een nieuwe brug worden nu gevat in zwaar opgetuigde aanbestedingen waarin enorme eisen gesteld worden aan het team, de bureauomzet en vooral het gebouwde werk. Begrijpelijk, een brug van 165 miljoen, daar wil je de beste mensen op hebben.

Je kunt echter stellen dat de jonge Ben van Berkel het er niet slecht vanaf gebracht heeft. De brug was direct een icoon in Rotterdam en trekt jaarlijks duizenden toeristen. Architecten van Van Berkels generatie plukken nog dagelijks de vruchten van het lef dat er in de jaren ‘80 en ‘90 was. Deze generatie, met namen als Mecanoo, BenthemCrouwel en OMA, kon via overheidswerk opbloeien en ook fouten maken. Het heeft ertoe geleid dat de Nederlandse architecten over de hele wereld bekend zijn.

Die vruchtbare bodem is weg. De leidraden zijn zo streng, dat alleen ervaren bureaus mee kunnen doen. Wil je een school ontwerpen? Dat kan als je er in de afgelopen drie jaar minstens twee ontworpen hebt, van een bepaalde grootte. Deze regels gelden voor alle overheidswerken; van bruggen tot gemeentehuizen, van musea tot universiteitsgebouwen. Je kunt alleen meedoen als je portfolio bewijst dat je het kunt.

Een veelgehoorde reden voor dit beleid zijn de Europese aanbestedingsregels die ten grondslag liggen aan de selectieleidraden. In België komt een jongere generatie echter wel aan overheidsopdrachten. Dit land heeft de afgelopen jaren een ijzersterk architectuurbeleid ontwikkeld, met goed opgetuigde architectuurprijsvragen en sterke beoordelingscommissies. Er wordt geselecteerd op visie, getoond talent en potentie.

Als steeds hetzelfde clubje architecten onze gebouwen ontwerpt, dan gaat dat ten koste van de kwaliteit. Kwaliteit ontstaat mede door creativiteit, doordat je uitgedaagd wordt om na te denken over een ontwerpvraag die je nog niet eerder hebt gehad. Zo ontstaan nieuwe oplossingen, nieuwe modellen voor bijvoorbeeld scholen en mogelijk betere gebouwen.”

Sindsdien is het aanbestedingsklimaat verder achteruitgegaan. Tot niet lang geleden had de gemeente Rotterdam nog een Open Oproep. Wij werden er een keer voor geselecteerd, voor een gymzaal op Heiplaat, met vier andere kleinere bureaus. Wat waren we blij! Na het verheugende nieuws werd het echter stil. Tot we in de media lazen dat een ervaren scholenarchitectenbureau de aanbesteding had gewonnen. Een pijnlijke gang van zaken.

Ik liet het los. Geen Europese aanbestedingen voor ons. Simpel als dat. Tot ik vorig jaar hoorde dat Tadao Ando direct was geselecteerd voor de verbouwing van het Kröller-Müller Museum. Voor mij vertegenwoordigde het een nieuw dieptepunt in het Nederlandse architectuurklimaat. Hetmuseum schreef zelfs geen selectie meer uit waarin vooral op ervaring gestuurd werd. Nee, het museum gunde de ontwerpopdracht gewoon direct aan een ouwe starchitect. Fantasieloser kan niet, en dat voor een rijksmuseum. Ik schreef er een column over op Architectenweb, die een gevoelige snaar raakte. Het veroorzaakte reuring en vandaag, een jaar later, is er dan het rondetafelgesprek.

Het ligt niet aan de aanbestedingsregels. Het ligt aan het architectuurklimaat dat steeds leger is geworden met het verdwijnen van het ministerie van VROM en het NAI. Aaron Betsky gooide laatst ook maar eens de knuppel in het hoenderhok. En het ligt aan de aanbestedingsbureaus die de leidraden schrijven waarin enkel op ervaring geselecteerd wordt. En het ligt aan de overheid, zowel landelijk als lokaal, die geen capaciteit meer heeft om te sturen op kwaliteit. En het ligt aan de selectiecommissies waarin kwaliteit niet goed vertegenwoordigd wordt. En het ligt aan het verdwijnen van instanties als Architectuur Lokaal, waarvan de Kunstwerf het huzarenstuk is dat afgelopen vrijdag nog de prestigieuze Abe Bonnemaprijs won.

Daarom heb ik vandaag nog steeds dezelfde oproep als in 2018:

“Overheid, neem uw selectiebeleid op de schop, maak het open en toegankelijk voor talent. Stimuleer lokale overheden, schoolbesturen, cultuurpodia en musea om de lat hoog te leggen, door de selectieprocedures in te richten op kwaliteit en niet enkel op ervaring van gebouwd werk. Selecteer op potentie, visie en talent – ervaring kun je eromheen organiseren. Leer van de Belgen.”

Marjolein van Eig is architect-directeur van BureauVanEig. Zowel in haar werk als in haar maandelijkse column verbindt ze eigentijdse opgaven met hun historische wortels. Ze is afstudeermentor aan de Academie van Bouwkunst, geeft regelmatig lezingen in binnen- en buitenland, en is architectlid van de Welstandcommissie in Rotterdam.

Trefwoorden

marjolein van eig aanbesteden aanbestedingen column

1	The Pulse of Amsterdam op de Zuidas officieel opgeleverd vrijdag, 15 november
2	Rijnboutt presenteert masterplan derde fase vernieuwing Centrum Schalkwijk donderdag, 14 november
3	Realisatie omvangrijk houten gebouw van Nudus voor Havenbedrijf Rotterdam stap dichterbij woensdag, 20 november
4	Team onder leiding van KAAN Architecten ontwerpt geavanceerd onderzoeksgebouw in Lausanne maandag, 18 november
5	48 grondgebonden woningen op bosrijke locatie Almere Duin vrijdag, 15 november

Gerelateerde nieuwsberichten

De architect en de verkiezingen

14 november 2023

Dagboek van een ruimtegebruiker

16 januari

12 oktober 2023

13 februari

12 september 2023

13 juni 2023

12 maart

De architect is op zoek naar liefde

10 april

Modern

14 mei

Kolommen en vergankelijkheid

10 mei 2023

De uitstoot is nu

11 april 2023

Plaatsen waar u slaapt

9 juli

Gaaf land

14 maart 2023

Hoekjes, trapjes, hekjes

11 september

Een goede gebouwplint; wat is dat eigenlijk?

14 februari 2023

Column

Voorstellingsvermogen

12 november

Ouwe starchitects

8 december 2022

Stad aan het water

8 oktober

Het gebouw als kunstwerk

16 januari 2023

De andere kant

24 januari 2023

Toegankelijk

11 oktober 2022

Marjolein van Eig: “Een boek lees je anders dan een online artikel”

31 oktober

Duurzaam of mooi

8 november 2022

Sloopverbod

13 september 2022

De factor tijd

14 juni 2022

Wooncrisis én ambtenarencrisis

10 mei 2022

Dijkenhoge ambities

12 april 2022

Waarde en weerloos

8 maart 2022

Houtbouw hoeft er niet zo uit te zien

8 februari 2022

De reikwijdte van iemand

11 januari 2022

Gebouwde telmodellen

14 december 2021

Ode aan onze oude straat

9 november 2021

De glasparadox

14 september 2021

Huilen onder systeemplafonds

9 juni 2021

Architecten, verenigt u

11 mei 2021

Het raam mag niet open

13 april 2021

Nostalgie naar vooruitgangsdenken

9 maart 2021

Materiaal als drager van herinnering

9 februari 2021

Het leven in het trappenhuis

12 januari 2021

Toon alles

Gerelateerde podcasts

Gesprek met Marjolein van Eig over hoogbouw en welstand

16 februari 2023

Andere nieuwsberichten

Mecanoo presenteert bouwfoto’s van het Doris Duke Theatre in Becket, Massachusetts

1 uur geleden

De bouw van het nieuwe Doris Duke Theatre in het Amerikaanse Becket, Massachusetts naar ontwerp van Mecanoo vordert gestaag.

Happel Cornelisse Verhoeven presenteert ontwerp renovatie Algemene Rekenkamer

3 uur geleden

De belangrijkste ingrepen zijn het terugplaatsen van de hoofdentree naar het Lange Voorhout en het verbouwen van het deel tussen het monument en de uit 1997 stammende bouwdeel door Aldo en Hannie van Eyck.

Prestigieuze Galerij der Koningen in Museo Egizio na herontwerp door OMA officieel geopend

Vandaag, 11:15

Het ontwerp door David Gianotten en Andreas Karavanas van OMA, in samenwerking met Andrea Tabocchini Architecture (ATA), plaatst de sculpturen in een heldere eigentijdse interpretatie van hun oorspronkelijke architectonische context.

Sereen toevluchtsoord hoog boven de stedelijke drukte

Gisteren, 14:23

i29 ontwierp het interieur voor een appartement op de negentiende verdieping van een gebouw op de Amsterdamse Zuidas.

Tender voor woonblokken op twee van de laatste kavels Eenhoorngebied Amsterdam

1 uur geleden

Gezocht wordt naar een partij die op de kavels 2a en 6 voor 8.858 m² aan woningen en voorzieningen wil realiseren.

Woonbond stapt uit overleg over huren in sociale sector

Gisteren, 16:08

Volgens de belangenorganisatie voor huurders blijft het kabinet koersen op een torenhoge huurstijging. Dat is voor de bond onacceptabel.

Ruim 3.000 huurwoningen minder op de markt

Gisteren, 09:35

Sinds de introductie van de Wet betaalbare huur deze zomer zijn per saldo meer dan 3.000 huurwoningen van de markt verdwenen. Met name het aanbod van duurdere huurwoningen is afgenomen.