Marjolein van Eig
Copyright: Maarten van Haaff

Het gebouw als kunstwerk

16 januari 2023, 9:00
De titel is een inkoppertje, er is geen ontkomen aan. Wie mijn column ‘Ouwe starchitects’, en publiciteit die daarop volgde gelezen heeft, begrijpt dat. Voor wie dat niet gedaan heeft, hierbij een korte update: het Kröller-Müller Museum heeft in 2018 de Japanse architect Tadao Ando gevraagd om een ontwerp te maken voor de uitbreiding van het rijksmuseum. In mijn stuk zet ik vraagtekens bij deze selectie buiten de aanbestedingsregels om, bij de keuze voor Ando en vraag ik me af waarom er niks over het ontwerp te vinden is. In interviews voor De Volkskrant en Architectenweb geeft de zakelijk leider van het museum antwoorden. Het zijn antwoorden die nog meer vragen oproepen. Hier volgen er een paar.

“Tadao Ando is a reason to travel, daar komen mensen voor.” Is dat zo? Volgens mij is het museum zèlf reason to travel. De Ando fanclub is maar een beperkt, elitair groepje dat slinkt met de dag, deels door uitsterving en deels door voortschrijdend inzicht. De betonnen wanden in eenvoudige vormen, dat vonden we in de 20e eeuw heel prachtig, maar het blijkt te ééndimensionaal, teveel starchitect, te milieuvervuilend. Het aanboren van nieuw talent dat zich rekenschap geeft van alle aspecten van het bouwproces is veel interessanter en van belang; we hebben gebouwen nodig die uitblinken in schoonheid en die tegelijkertijd voorbeeldstellend zijn in hun positieve impact op de omgeving.*

“Quist was erg content met de plannen van Ando... heeft hem een prachtige brief geschreven, waarin hij het stokje eigenlijk overgeeft.” Het is te prijzen dat de architectuur van Quist goed behandeld wordt door het Kröller-Müller Museum. Tot vlak voor zijn overlijden zat Quist nog bovenop zijn architectonische nalatenschap en hij heeft dit stokje ongetwijfeld doorgegeven aan zijn erven. Ook dat is geheel terecht; Quist was één van de belangrijke moderne Nederlandse architecten van de vorige eeuw. Maar we weten ook dat opdrachtgevers als de dood zijn voor het auteursrecht dat op hun gebouwen zit en de rechtszaken die aangespannen kunnen worden. Dus de vraag dringt zich op; heeft het museum haar oren wellicht wat te veel laten hangen naar Quist en zijn adviseurs?

“Museum Kröller-Müller heeft altijd zelf zijn architecten gekozen.” Je hoort het de ouder tegen het kind zeggen; ‘omdat het zo is!’ Maar ja, de tijden veranderen en het is allang niet meer mogelijk om als rijksmuseum je eigen architect te kiezen. Daar zijn regels voor, immers, we hebben hier te maken met de besteding van gemeenschapsgeld. Hoe zit dat dan?

“We zien een architect als een kunstenaar en een kunstwerk hoef je niet aan te besteden.” Sommige mensen vinden dit een interessante vraag; is architectuur kunst of is het een ambacht? Het antwoord is simpel; architectuur is geen van beide. Architectuur is architectuur. De stelling dat architectuur kunst is, gaat voorbij aan het complexe proces dat het ontwerpen van een gebouw is. Voor een kunstwerk heb je materiaal nodig en een kunstenaar. Bij het ontwerpen en bouwen van een gebouw, of de uitbreiding ervan, heb je te maken met een opdrachtgever, een budget, een programma van eisen, de gemeente, de gebruiker, een constructeur, een installateur, een projectmanager, een planning, de omwonenden, de natuur, veiligheid, bestemmingsplan, milieuwetten, vleermuizen of andere fauna die beschermd moeten worden, regels omtrent bouwfysica, daglicht, verlichting, ventilatie, geluidsnormen, gebruiksoppervlak, hoogte van doorgangen, toegankelijkheid, technische detaillering, isolatie, vochtwering, waterdichtheid, buitenhouden van ongedierte, doorvalveiligheid, onderhoud, bewasbaarheid, en zo kan ik nog wel even doorgaan...

Stellen dat een gebouw een kunstwerk is, is dus niet alleen onjuist, het is ook schadelijk. Het reduceert de architect tot een persoon die even langskomt met zijn toverpen en een geniale streek neerzet. Het gaat voorbij aan de duizendpoot die de architect moet zijn; sociaal, professioneel, flexibel, luisterend, sturend, creatief, met visie en met kennis van bouwen. Het grote gebaar van de pen is maar één aspect van het ontwerpen. Het ontwerpen zit hem ook in de manier waarop je omgaat met de luchtbehandeling van een gebouw, het plaatsen van het kozijn in de wand, de verhoudingen van de volumes, het materiaal van de dakrand, de tactiliteit van de gevel, de manier waarop het gebouw de hoek omgaat, de deurknoppen, de verlichting en de talloze andere beslissingen. Het ontwerpen houdt nooit op.

“En we hebben natuurlijk juridisch laten toetsen of dat kon.” Hier wordt het interessant. De BNA heeft namelijk direct in 2018 een klacht ingediend tegen de gang van zaken en deze klacht is gegrond verklaard. De commissie van aanbestedingsexperts stelt dat de manier waarop het Kröller-Müller Museum de architect geselecteerd heeft onjuist is; het kan niet en het mag niet. Het heeft geleid tot advies 459: Architectendiensten kunnen niet als uniek kunstwerk onderhands gegund worden. Hoe is er met deze uitspraak omgegaan?

Wat nu? Het antwoord is simpel. Geheel in de geest van Helene Kröller-Müller kan Ando betaald en bedankt worden voor zijn kunstwerk, waarmee de weg vrij is voor een nieuwe architectenselectie. Helene deed het zelf ook, om even de argumentatiestijl van de zakelijk directeur aan te houden. Ze ontsloeg eerder zowel Ludwig Mies van der Rohe als Hendrik Berlage, ook niet de minste architecten. Met het ontslag zal weinig verloren gaan, want zoals de zakelijk directeur zelf stelt, het is maar een vlekkenplan dat Ando gemaakt heeft, het Kröller-Müller Museum staat nog aan het begin van het proces.

Ik hoop dat deze gang van zaken niet enkel leidt tot de juiste architectenselectie voor de uitbreiding van het Kröller-Müller Museum. Ik hoop dat het debat over de manier van aanbesteden in Nederland weer op alle niveaus gevoerd wordt en dat er wat verandert. De enorme berg van reacties op mijn eerdere column toont wederom de frustratie die heerst onder de Nederlandse architecten over het aanbestedingsbeleid. In 2018 schreef ik er een uitgebreid stuk voor NRC* over. Het is een beleid dat gericht is op ervaring, waarin telkens dezelfde architecten geselecteerd worden, waardoor er te weinig vernieuwing plaatsvindt in de Nederlandse architectuur. Dat ligt niet aan de regels maar aan de invulling ervan; het zijn de managers met een te grote vinger in de pap die vanuit risicobeheersing werken en het zijn de selectiecommissies waarin de verkeerde expertise zit, waardoor niet de beste architect voor de opdracht gekozen wordt maar de architect die kan laten zien het al vaker gedaan te hebben.


*Zowel in De Volkskrant als in het NRC-stuk wordt gesproken over jong talent maar dat hoeft helemaal niet. Jong is geen criterium, talent wel.

Marjolein van Eig is architect-directeur van BureauVanEig. Zowel in haar werk als in haar maandelijkse column verbindt ze eigentijdse opgaven met hun historische wortels. Ze is als gastdocent verbonden aan de TU Delft en de Academie van Bouwkunst Rotterdam.

Trefwoorden

marjolein van eig uitbreiding column kröller-müller museum tadao ando kunst museum

Gerelateerde nieuwsberichten

Andere nieuwsberichten

D66 wil stad bouwen in nieuwe polder tussen Amsterdam en Almere
Gisteren, 14:36

's-Hertogenbosch selecteert acht ontwerpteams voor volgende ronde Citadelpoort
Gisteren, 13:31

Tweede prijs voor ontwerp Caruso St John, Ard de Vries & Donna van Milligen Bielke en SteenhuisMeurs bij tender Tilburgse spoorzone
Gisteren, 10:00

Nominaties Woongebouw van het Jaar 2025 bekend
Gisteren, 09:00

Energiekosten huishoudens Randstad lager dan in rest van het land
Gisteren, 12:27

ING en Rabobank stoppen 200 miljoen euro in Nationaal Warmtefonds
2 september, 11:58

Steeds meer vakantiewoningen aan de kust, vooral in Zeeland
1 september, 3:27

Gasgeneratoren in Utrecht om overbelasting stroomnet te voorkomen

1 september, 11:40

Amsterdam schrijft tender uit voor eerste kavels Pampusbuurt op Strandeiland
29 augustus, 1:47

Vrees voor windparken in Groene Hart, oproep tot actie
29 augustus, 10:29
Ga naar het nieuws-archief
Marjolein van EigArchitect
ATAG Nederland
KUBUS | Specialist in BIM-software
SAPA
Reynaers Aluminium Nederland
Jansen
SAB-profiel bv
Aliplast Aluminium Systems
Kingspan Light & Air
Hagemeister GmbH & Co. KG
ALUCOBOND®
Tarkett BV
Kawneer
Grohe Nederland B.V.
Malaysian Timber Council
OCS | Office Cabling Systems
Swisspearl Nederland
Forster Nederland N.V.
VELUX Commercial Benelux B.V.
Sempergreen
Houthandel van Dam
Aluprof Nederland BV
QbiQ Wall Systems
Forbo Flooring
Schüco Nederland BV
Cedral
Sto Isoned bv
Triflex bv
Gorter Luiken BV
wienerberger
Knauf Insulation
DUCO Ventilation & Sun Control
BEWI IsoBouw
Mview+
Rockfon (ROCKWOOL B.V.)
Gira Nederland B.V.
Kingspan Geïsoleerde Panelen
GEZE Benelux B.V.
Renson
Metaglas Groep
ABB | Busch-Jaeger
Jung | Hateha B.V.
Knauf B.V.
Saint-Gobain Building Glass Benelux
Faay Vianen B.V.
objectflor
Boon Edam Nederland B.V.
Hunter Douglas Architectural
VOLA Nederland BV
Forbo Eurocol Nederland B.V.
EQUITONE gevelpanelen
Holonite B.V.
AXOR + hansgrohe
FALK®
Tata Steel Colorcoat®
Ontwerpers
Lidmaatschappen
Nieuwsbrieven
Leveranciers
Lidmaatschappen
Adverteren

Architectenweb
Over ons
Contact

© 2002 - 2025 Architectenweb BV / Voorwaarden / Privacy / Disclaimer / Sitemap
Annuleren
OK
Sluiten
Doorgaan
Inloggen
Maak een gratis persoonlijk account aan