Violette Schönberger
Copyright: Maarten van Haaff

Van de olifant en de muis

25 oktober 2022, 9:00
Ontwerpen is een vorm van organiseren, van orde scheppen in de chaos van eisen, wensen, regels en verlangens van betrokkenen. Daarbij staan de ontwerper allerlei gereedschappen ter beschikking. Een ervan — en misschien wel mijn favoriete — is het begrippenpaar.

Het begrippenpaar is eigenijk iets voor kleine kinderen. Die vertellen we immers graag over de wereld aan de hand van simpele tegenstellingen: de olifant is groot en de muis is klein, de nacht is donker en de dag is licht. Onze eerste kinderboeken leggen ons dat haarfijn uit. Later, als volwassenen zijn we niet meer zo snel geneigd om in zulke simpele tegenstellingen te denken. De nuance is ons liever dan het contrast. Dat neemt niet weg dat wanneer de complexiteit ons echt boven het hoofd groeit en we greep op bepaalde materie willen krijgen, het antagonisme — ondanks z’n simplisme — nog altijd een dankbaar middel is om de gedachten te ordenen.

In de architectuurtheorie is het ongetwijfeld vaker gebruikt, maar ik kwam het begrippenpaar voor het eerst tegen in het werk van Aldo van Eyck. Tweelingfenomenen noemde hij ze, complementaire eigenschappen die elkaar in balans houden en dankzij het contrast beide sterker tot hun recht komen. Groot/klein, open/gesloten, hoog/laag, binnen/buiten. Van Eyck gebruikt deze begrippen niet om het ene boven het andere te verkiezen, maar om aan te duiden dat beide eigenschappen tegelijkertijd kunnen bestaan in een ruimtelijk ontwerp. Voor ontwerpers biedt het tweelingfenomeen een vrij interpreteerbaar instrument om ruimtelijke rijkdom te beschrijven en te creëren. Dat is ontzettend prettig, maar tegelijkertijd wat vaag. Het hoge abstractieniveau van deze begrippen is immers toepasbaar op ieders individuele interpretatie en daarmee lastig concreet te maken.

Een stuk specifieker zijn de recente begrippenparen van de Vlaamse stedenbouwkundige Marcel Smets. Zijn publicatie Fundamenten van het Stadsontwerp (2020) is een prachtig uitgegeven kleinood waarin Smets enkele kerngedachten beschrijft uit zijn veertig jaar ervaring in het vak. De inhoudsopgave bestaat uit twintig stedenbouwkundige antagonismen, zoals straat/weg, stroom/luwte en lint/tros. Net als de begrippenparen van Aldo van Eyck zijn die van Smets niet noodzakelijkerwijs met elkaar in oppositie, maar kunnen complementair worden gebruikt om bestaande plekken te analyseren of nieuwe plekken te ontwerpen. In korte passages, zo rijk van taal als alleen een Vlaming dat kan, beschrijft Smets zijn morfologische typen aan de hand van voorbeelden uit zijn eigen ervaring of uit de geschiedenis van de stedenbouw. Een weg is louter een verbinding, maar een straat is een plek met bestemmingen. Een burcht is verbonden met het omliggende stedelijk weefsel, maar een paleis sluit zich af van de omgeving. Daarbij zijn de heldere conceptuele tekeningen van Heinrich Altenmüller een waardevolle bijdrage die de materie ook voor de leek toegankelijk maken, bijna net zo toegankelijk als een kinderboek.

Waar de morfologische beschrijvingen van Smets fascineren maar misschien niet heel erg verbazen, vormen zijn laatste zeven Fundamenten een ware verrijking voor het vak. Met de daarin benoemde begrippen adresseert Smets en passant een aantal gewetenskwesties voor de hedendaagse ontwerper. Fundament 16: Creator/curator: wat voor positie neem je in binnen het vak? Fundament 19: groei/verbetering. Is groei een voorwaarde voor vooruitgang? En wanneer is groei nog gezond en duurzaam en wanneer niet meer? Maar het mooiste Fundament is het laatste: herinnering/vernieuwing. Met veel compassie beschrijft Smets de verantwoordelijkheid van de ontwerper om voorzichtig om te gaan met de transformatie van de bestaande omgeving, met de plekken waar herinneringen van bewoners zich hebben gevormd. Want ‘waardeloos geachte constructies kunnen voor hun bewoners onvermoed dierbaar zijn’. Herinnering hoeft vernieuwing niet in de weg te staan, maar een ‘zinvolle vernieuwing integreert herinnering.’

Zo roepen de begrippenparen van Smets op tot een veelzijdige benadering van de stedenbouw, die tot uiting komt in het ruimtelijke én het sociale domein, in het artistieke en het maatschappelijke. Niets aan deze begrippenparen is platgeslagen of simplistisch, maar ze bieden een heldere én genuanceerde blik op de stad. Smets snijdt kwesties die we ons allemaal moeten aantrekken wanneer we ons afvragen wat een goede toekomst is voor de stad.

Op 21 november geeft Marcel Smets een lezing in Architectuurcentrum Eindhoven in de serie Gezonde Verdichting die werd samengesteld door schrijver dezes.


Violette Schönberger werkt als stedenbouwkundige voor de gemeente Rotterdam en geeft les aan de KULeuven en de Rotterdamse Academie van Bouwkunst. Zij schrijft over architectuur en stedenbouw op www.fromscratch.work. In 2019 won ze de Geert Bekaertprijs voor Architectuurkritiek.

Trefwoorden

violette schönberger tweelingfenomenen marcel smets boek column antagonismen fundamenten van het stadsontwerp begrippenpaar

Gerelateerde nieuwsberichten

Andere nieuwsberichten

Powerhouse Company en SO-IL delen ontwerp voor toren naast Whitney Museum
Gisteren, 14:21

Realisatie woningbouwproject De Bund op Katendrecht van start
Gisteren, 11:40

Open Call voor Folly Art Norg 2026
15 december, 11:49

Inschrijving voor Gouden Piramide 2026 geopend
15 december, 9:59

Renovatie Helderse vuurtoren Lange Jaap blijkt mogelijk
Gisteren, 12:19

Nederland telt voor het eerst meer ouderen dan jongeren
Gisteren, 10:56

KNVB praat verder met Almere en Zeist over nieuw complex
15 december, 12:28

Datacenters gebruiken evenveel stroom als twee miljoen woningen
15 december, 10:53

RIVM: verbeterde luchtkwaliteit leidde tot afname sterfte
12 december, 12:27

Zuid-Holland: met dubbel agrarisch ruimtegebruik stroom voor 700.000 huizen
12 december, 11:06
Ga naar het nieuws-archief
Violette SchönbergerArchitect
ATAG Nederland
KUBUS | Specialist in BIM-software
SAPA
Reynaers Aluminium Nederland
Jansen
SAB-profiel bv
Aliplast Aluminium Systems
Kingspan Light & Air
Hagemeister GmbH & Co. KG
ALUCOBOND®
Tarkett BV
Kawneer
Grohe Nederland B.V.
Malaysian Timber Council
OCS | Office Cabling Systems
Swisspearl Nederland
Forster Nederland N.V.
VELUX Commercial Benelux B.V.
Sempergreen
Houthandel van Dam
Aluprof Nederland BV
QbiQ Wall Systems
Forbo Flooring
Schüco Nederland
Cedral
Sto Isoned bv
Triflex bv
Gorter Luiken BV
wienerberger
Knauf Insulation
DUCO Ventilation & Sun Control
BEWI IsoBouw
Mview+
Rockfon (ROCKWOOL B.V.)
Gira Nederland B.V.
Kingspan Geïsoleerde Panelen
GEZE Benelux B.V.
Renson
Metaglas Groep
ABB | Busch-Jaeger
Jung | Hateha B.V.
Knauf B.V.
Saint-Gobain Glass Benelux
Faay Vianen B.V.
objectflor
Boon Edam Nederland B.V.
Hunter Douglas Architectural
VOLA Nederland BV
Forbo Eurocol Nederland B.V.
EQUITONE gevelpanelen
Holonite B.V.
AXOR + hansgrohe
Tata Steel Colorcoat®
Ontwerpers
Lidmaatschappen
Nieuwsbrieven
Leveranciers
Lidmaatschappen
Adverteren

Architectenweb
Over ons
Contact

© 2002 - 2025 Architectenweb BV / Voorwaarden / Privacy / Disclaimer / Sitemap
Annuleren
OK
Sluiten
Doorgaan
Inloggen
Maak een gratis persoonlijk account aan