Violette Schönberger

Die zaal, die zaal

26 september 2023, 10:00

Het is niet makkelijk om de juiste stoel te vinden; er zijn immers geen regulier genummerde rijen, maar trapjes, balkons, halve verdiepingen. We lopen drie keer verkeerd en dat is waarschijnlijk juist de bedoeling. De grote zaal van TivoliVredenburg in Utrecht is als een Zuid-Europees stadje zonder huisnummers. Je vind je weg niet snel, maar het dwalen is ook leuk. Het zaallicht dooft, overal schijnen kleine lampjes die de vele balkonnetjes zachtjes aanlichten. In een reguliere zaal zie je alleen maar ruggen, hier zie ik de gezichten van de onderburen, bovenburen, overburen. Alle 1700 medebezoekers voelen nabij.

Deze wereldberoemde — en indertijd experimentele — zaal van Herman Hertzberger is bijna vijftig jaar oud. Dit was niet m’n eerste bezoek, maar ik raakte betoverd alsof het de eerste keer was. Dat was niet alleen de verdienste van de ruimte of zijn vermaarde akoestiek. De geënsceneerde uitvoering van de vierhonderd jaar oude Mariavespers van Monteverdi was spectaculair en viel volledig samen met de kwaliteiten van de architectuur. Er werd gedanst, processie gelopen, en op alle verdiepingen en balkons stonden zangers. Geen statisch, gesloten of perfectionistisch klassiek concert, maar een voorstelling passend bij de essentie van de architectuur van deze unieke zaal: musici temidden van het publiek, een sfeer van openheid, benaderbaarheid en experiment. Oude zaal, oude muziek (oud publiek) maar met een grote hedendaagse relevantie.

Het begrijpen van de essentie van het ontwerp: dat is precies de kwestie waar het over gaat in The Proof of the Pudding, de documentaire uit 2022 van Patrick Minks en Jaap Veldoen over dat ándere wereldberoemde gebouw van Hertzberger: Centraal Beheer Apeldoorn. Leegstaand, vervallen en vol met asbest. Maar wel een architectonisch icoon, toonbeeld van het structuralisme. Sociale idealen over samen werken vertaald in ruimtelijke ideeën over schaal, menselijke maat en openheid. Er is geen architect van mijn generatie die niet tijdens de opleiding veelvuldig heeft geleerd over dit gebouw met z’n lichtstraat, balkonnetjes, koffiehoeken, rookhoeken en zichtlijnen.

Maar nu, wat moet je ermee? TivoliVredenburg werd ingrijpend getransformeerd, uitgebreid en aangepast, met behoud van de grootste kwaliteit: de zaal. Maar zo makkelijk gaat dat niet bij Centraal Beheer, zien we in de documentaire. Nog afgezien van bouwfysische moeilijkheden lijkt vooral de essentie van Hertzbergers architectonische werk een struikelblok voor de huidige eigenaar. De ziel van het gebouw — tussenruimtes en onbestemde vierkante meters — zit de hedendaagse vastgoedlogica van woningbouw ernstig in de weg. Hoewel aanpasbaarheid van het bestaande de kern is van Hertzbergers structuralisme, moet hij concluderen in de film: ‘Mijn wereld als architect botst met hoe men denkt over rendement. Een projectontwikkelaar heeft schema’s en moet daarbinnen werken.’ Explicieter kun je het niet krijgen: de verschuiving van een tijdsgewricht. Van financieringsmodellen die architectuur mogelijk maken, naar architectuur die financiering moet ondersteunen. Nu is de vraag wat er bij de transformatie van Centraal Beheer zal overblijven van de ideeënwereld van Hertzbergers architectuur, van het ontmoeten, het samenleven, zien en gezien worden.

Nog ernstiger is het gesteld met het voormalig ministerie van Sociale Zaken (SoZa) in Den Haag. Opnieuw een gigantisch complex, een Hertzbergeriaans icoon. Transformatie is volgens de huidige eigenaar overwogen maar niet haalbaar bevonden. Ondanks vele protesten uit de stad en de vakgemeenschap, ziet het ernaar uit dat dit gebouw in z’n geheel gesloopt gaat worden. Is dat erg? Ja dat is erg. Niet omdat ieder beroemd gebouw altijd maar behouden moet blijven, maar omdat de ideeën achter Hertzbergers architectuur van waarde zijn, juist in deze tijd van eenzaamheid en polarisatie. Zijn gebouwen zijn uitgewerkte samenlevingsidealen, ideeënwerelden gematerialiseerd. Als je die behoudt, kun je ervan leren, je voordeel ermee mee doen en er een moderne interpretatie aan geven. Als je ze sloopt of van hun kernwaarden ontdoet, komt er niets anders voor terug dan generieke vastgoedarchitectuur, die overal ter wereld had kunnen staan.

Het zou toch te gek voor woorden zijn als het ongemakkelijk cynische epiteton ‘de meest gesloopte architect van Nederland’ — zoals we dat vaak horen over Sybold van Ravesteyn —- binnenkort ook achter de naam Herman Hertzberger geplakt zou kunnen worden.

Hertzbergers architectuur is onderdeel van de Nederlandse cultuurgeschiedenis en met een grote hedendaagse relevantie. Je hebt maar één goed concert nodig om dat te voelen.

Violette Schönberger is architect en stedenbouwkundige. Zij is mede-oprichter van ontwerpbureau FALSEWORK en publiceert columns over architectuur en stedenbouw op www.fromscratch.work. In 2019 won ze de Geert Bekaertprijs voor Architectuurkritiek.

Trefwoorden

herman hertzberger sloop column violette schönberger cultuurhistorie erfgoed

1	OMA ontwerpt woontoren The Martin in Bajeskwartier als 'Japanse puzzel' donderdag, 28 november
2	Waldorp Four wordt grootste prefab woningbouwproject van Nederland donderdag, 28 november
3	Bouw van landschappelijke woonbuurt in Nijmegen-Noord gestart donderdag, 28 november
4	Appartementen samengevoegd tot een naadloos geheel donderdag, 28 november
5	Knelpunten en oplossingen natuurinclusieve gebiedsontwikkeling belicht in boek vrijdag, 29 november

Gerelateerde nieuwsberichten

Reconstructie: waarom SoZa toch gesloopt lijkt te gaan worden

16 augustus 2023

Gisteren van morgen

24 oktober 2023

Rioolstedenbouw

27 juni 2023

Berichten uit de bubble

28 november 2023

Surfplank

23 mei 2023

Terugkijken: documentaire The Proof of the Pudding

1 februari

Droomveranderingen

25 april 2023

Toekomstdenken

22 december 2023

Grote plannen, met af en toe een grap

30 januari

Fantastisch

28 maart 2023

Den Haag maakt weg vrij voor sloop SoZa-gebouw Herman Hertzberger

15 december 2023

Achter de muur

27 februari

Boodschappenlijstje

28 februari 2023

Het mogelijke of het juiste

31 januari 2023

Onverwachte ontmoetingen en veilige routines

26 maart

Acht miljard daken

22 november 2022

Verloting van vijf exemplaren van Paradijs van Imperfectie

10 april

Mid-rise Milaan

23 april

Van de olifant en de muis

25 oktober 2022

Lang leve het leegstandsbeheer!

28 mei

Post-covid

27 september 2022

Ode aan ons trapje

28 juni 2022

Engagement revisited

25 juni

Aftiteling van architectuur

24 september

22 oktober

26 april 2022

22 februari 2022

26 november

25 januari 2022

Burgerraad ruimtelijke ordening

23 november 2021

Oeuvre complète

26 oktober 2021

Lage horizon

28 september 2021

Mijlpalen

25 mei 2021

Bouwen voor de lang-heid

23 maart 2021

Kosmische stedenbouw

26 januari 2021

2022 in tien columns door Violette Schönberger

30 december 2022

Gelaagd geluid

22 maart 2022

Transfer zone

22 juni 2021

Het feest der ontregeling

23 februari 2021

Toon alles

Andere nieuwsberichten

Bouw 215 appartementen op oude kantoorlocatie in Amersfoort gestart

Vandaag, 14:58

In het Amersfoortse Hoefkwartier is de bouw het project Plot26, goed voor 215 woningen, officieel gestart. De twee woongebouwen zijn ontworpen door HFB Architectuur en maken deel uit van de transformatie van de kantorenwijk naar een woon-werkwijk.

Woningbouwcomplex Kop Dakpark geïnspireerd op winnend ontwerp Europan

Vandaag, 10:36

Dinsdag wordt in Rotterdam gestart met de bouw van appartementencomplex Kop Dakpark. Het ontwerp van INBO en h3o architects is gebaseerd op een winnend plan voor Europan 15 van het laatstgenoemde bureau.

Tentoonstelling Unravel in Stedelijk naar ontwerp van Donna van Milligen Bielke & Ard de Vries

Vandaag, 09:40

Momenteel toont het Stedelijk Museum Amsterdam de expositie ‘Unravel’, die eerder in de Barbican in Londen te zien was. Voor beide exposities maakte Studio Donna van Milligen Bielke & Ard de Vries Architecten het ruimtelijk ontwerp.

Dak Maritiem Museum verandert tijdens Dakendagen in Rotterdam Rooftop Roetsj

Gisteren, 12:10

Tijdens de Rotterdamse Dakendagen komend voorjaar speelt het dak van het Maritiem Museum een centrale rol. Er is een tentoonstelling op het dak van het gebouw en bezoekers kunnen via een glijbaan van het dak ‘roetsjen'.