Marjolein van Eig

Houtbouw hoeft er niet zo uit te zien

8 februari 2022, 9:43

Het zoemt houtbouw. Ook de grote bouwers zien dat ze over moeten. De houtprijs gaat van gekte alle kanten op. Maar hoe zit het met de architectonische expressie van dit materiaal; hoe moeten we omgaan met de thema’s tektoniek en massa? Worden we straks omringd door Amerikaanse veranda’s en Scandinavisch modernisme?

Even grote slagen snel thuis; onze bouwtechniek en tektoniek hebben zich ontwikkeld onder invloed van rampen. Zo leidden de stadsbranden ertoe dat de voorkeur gegeven werd aan baksteen als materiaal voor draagconstructies en gevel, boven hout. In eerste instantie was dit enkel nog weggelegd voor de steenrijken (!), maar al gauw werd het een standaard bouwmateriaal. Na de Tweede Wereldoorlog bleek beton uitermate geschikt te zijn voor de snelle productie van massawoningbouw. En door de oliecrisis begon de isolatie in de spouw aan haar opmars. De spouw werd breder en breder, en de isolatie dikker en dikker. De gevel kwam grotendeels los te staan van de achterliggende constructie en werd de huid van het gebouw.

De verschillende bouwmethodes hadden elk hun eigen bouwkundige logica en architectonische expressie. Deze architectonische expressie was niet enkel het gevolg van de bouwkundige logica of de ambities van de timmerman. Elementen uit de periode die voorafging aan de nieuwe bouwmethode kregen ook een plek in de nieuwe bouwmethode. Een boek dat dit prachtig en op minutieuze wijze illustreert, is het boek ‘Bouwen in Amsterdam’, van H.J. Zantkuijl, één van mijn favoriete naslagwerken. Het is een oneindige bron van kennis over bouwen in het algemeen en de Nederlandse bouwcultuur in het bijzonder.

Het boek laat zien dat in de opbouw van de stenen gevels van de woonhuizen uit de 16^e eeuw elementen te vinden zijn uit de houten gevels die hieraan voorafgingen. Een kenmerk van die houten gevels was dat ze per verdieping steeds wat meer naar buiten kwamen om de onderliggende gevel te beschermen tegen de regen. Deze geleding is in de stenen gevel, die hier op volgde, terug te vinden. Ook de manier waarop de houten daken afgewerkt werden, met een windveer en een makelaar (ik kende deze betekenis van het woord niet!), werd in de stenen gevels nagebootst.

Met de komst van de stenen gevels werd de (blind)nis geboren. De bouwkundige reden voor deze nis was gewichtsbesparing; de stenen gevels werden al snel erg zwaar voor de slappe grond. Middels nissen kon de gevel plaatselijk dunner worden en dit dunnere stuk gevel werd vervolgens door diezelfde nis tegen vocht beschermd. Die bescherming tegen vocht werd ook wel gerealiseerd door waterlijsten die per verdieping horizontaal over de gevel liepen. De nis en de waterlijsten werden vaak gecombineerd en samen met het reliëf dat overgenomen was vanuit de houtbouw zorgde dat voor een rijke architectonische expressie. Een mooi voorbeeld is te vinden aan de Wijnhaven 16 in Delft.

Met de komst van de spouw met haar isolatie en de techniek van lateien, geveldragers en allerlei slabben, is de expressie van de gevel grotendeels los komen te staan van de achterliggende constructie. Vervolgens ging het met die expressie alle kanten op. In de jaren ’80 dacht men zelfs even dat er helemaal geen expressie meer nodig was, maar al die vlakke gevels met eternitplaten bleken toch niet zo goed aan te slaan.

En nu is er met de klimaatverandering een nieuwe ramp in aantocht en rennen we met zijn allen terug naar de houtbouw. Wat een fantastisch materiaal blijkt dit te zijn! Het groeit gewoon om ons heen en als het materiaal gewonnen is, dan groeit het gewoon weer op dezelfde plek terug, terwijl het ondertussen ook nog CO₂ uit de lucht haalt. Wat een vondst! Nu ook de grote bouwers dit materiaal lijken te omarmen, kunnen we onze tanden zetten in de expressie van dit materiaal.

Maar ai, daar zit een probleem. Waar in de techniek van de houten constructie allerlei zaken zijn opgelost; van brand tot geluid tot overspanningen, geldt dat nog niet voor de houten gevel. Hoe hard het ook gekookt en verduurzaamd wordt, het blijft een materiaal dat onderhoud nodig heeft en meestal niet mooi veroudert. En naast deze technische aandacht is het lastig om in hout de architectonische expressie te vinden die continuïteit geeft en recht doet aan de gebouwde, stenige geschiedenis in onze steden. De schaal van de hedendaagse woningbouw overstijgt die van de oude Zaanse huisjes en ook de Scandinavische of Zwitserse referenties. Hoe mooi ook, die gaan ons niet helpen. Onze steden hebben massa nodig van steen.

Maar wacht eens even. Een houten gebouw hoeft helemaal geen houten gevel te hebben! De spouw is immers een blijvend element. De huid van het gebouw staat los van de achterliggende constructie. Daarmee bedoel ik niet dat we in de gevel ouderwets tekeer moeten blijven gaan met vervuilende steenwol en beton. We kunnen best aan de slag met biobased en circulaire gevelmaterialen. In mijn geval zouden dat tweedehands bakstenen, strips en kalkhennep zijn. En ondertussen gaan we op zoek naar betere, biobased of circulaire gevelmaterialen met een stenige uitstraling. Wat een opluchting. Een houten gebouw hoeft er helemaal niet uit te zien als een houten gebouw.

Marjolein van Eig is architect-directeur van BureauVanEig. Zowel in haar werk als in haar maandelijkse column verbindt ze eigentijdse opgaven met hun historische wortels. Ze is als gastdocent verbonden aan de TU Delft en de Academie van Bouwkunst Rotterdam.

Trefwoorden

baksteen bouwcultuur bouwen in baksteen bouwgeschiedenis column houtbouw marjolein van eig bouwen in hout

1	NOAHH presenteert opgeleverde Villa Vaartjes in Almere Oosterwold dinsdag, 23 april
2	Rijksmonumentaal Jachtslot Mookerheide heropend na restauratie door 1meter98 maandag, 22 april
3	Den Haag deelt ontwikkelvisie voor gebied rond centraal station dinsdag, 23 april
4	Studio Modijefsky ontwerpt koekmakerij als wonderwinkel woensdag, 24 april
5	Mid-rise Milaan dinsdag, 23 april

Houtbouw hoeft er niet zo uit te zien

Trefwoorden

Best gelezen

Gerelateerde nieuwsberichten

Andere nieuwsberichten

Woontoren voor jongeren op Oostenburg vormt roestbruin accent langs het spoor

EU Mies Award 2024 voor studiepaviljoen Technische Universiteit Braunschweig

Sofie De Caigny nieuwe voorzitter Commissie Omgevingskwaliteit en Cultureel Erfgoed Rotterdam

Podcasts en publicatie over realiseren ruimtelijke kwaliteit bij stedelijke ontwikkeling

Woontorens The Grace worden lager dan gepland

Tweede Kamer neemt nieuwe huurwet aan

Brabant gaat door met stikstofaanpak en ziet op termijn ruimte

Kamer wil ‘tochtkorting’ voor huurder slecht geïsoleerde woning

Provincie Friesland en gemeenten weer op één lijn over woningbouw

Vastgoedadviseur: winkelleegstand binnensteden loopt op