Lessen rond het verder bouwen aan bestaande scholen
31 maart 2020, 9:15
Op woensdagmiddag 4 maart 2020, anderhalve week voordat Nederland op slot ging om de uitbraak van het coronavirus in te dammen, organiseerde Architectenweb nog een netwerkevent rond de vernieuwing van bestaande scholen. Sprekers waren Wilma Kempinga (Mevrouw Meijer), Mike Korth (Korth Tielens), Jan Nauta (Studio Nauta) en Hans Berger (BergerBarnett). Een verslag van een boeiende middag.
De plattegronden van de scholen uit de jaren ‘70 en ‘80 lijken soms net relatieschema’s, startte Wilma Kempinga van Stichting Mevrouw Meijer, en hebben meestal een enkele bouwlaag, waardoor ze lastig energiezuinig zijn te maken. Maar kijk je daar voorbij, dan bieden veel van die scholen een hoop ruimtelijke kwaliteit – de normen waren destijds namelijk nog ruimer – en bovendien scheelt het enorm veel nieuw materiaal, en dus CO2-uitstoot, wanneer een bestaand casco hergebruikt wordt.
Van de gemeente Haarlem kreeg Mevrouw Meijer de opdracht om veertien scholen in stadsdeel Schalkwijk te bekijken. De gemeente had de indruk dat veel van die scholen niet meer voldeden. Maar uit onderzoek door Mevrouw Meijer bleek dat het tekort aan ruimte in een aantal scholen opgelost kon worden door andere scholen die juist ruimte over hadden. Bij drie scholen zag Mevrouw Meijer wel een ontwerpopgave en hiervoor organiseerde de stichting ontwerpprijsvragen. De resultaten hiervan zijn tentoongesteld in het lokale architectuurcentrum; ABC Haarlem.
Oud en nieuw samen laten werken
Bij de prijsvraag voor Openbare Basisschool De Molenwiek kwam het ontwerp van Korth Tielens Architecten als winnaar uit de bus. De oorspronkelijke school was georganiseerd rond een enkel hof, waarbij er aan een zijde een lichte aula was gemaakt, die uitzicht bood op het park achter de school. In de loop van de tijd waren juist aan die zijde noodlokalen toegevoegd, waardoor de aula dichtgezet was, vertelde architect Mike Korth.
In het prijsvraagontwerp had Korth Tielens Architecten de ‘platte koek’ van de noodlokalen vervangen door een twee lagen hoge ‘balk’ met lokalen waarbij een compact hof opnieuw daglicht in de aula bracht. Centraal in de uitbreiding had het bureau een ‘buitenlokaal’ ontworpen dat een directe verbinding zou vormen met het park erachter. In plaats van te openen deuren schetste Korth Tielens Architecten hier een lokaal met een gevel uit kunststof flappen.
In het verdere ontwerpproces is deze ‘balk’ omgebogen tot een halve cirkel, zodat er in plaats van doodlopende gangen een doorlopende route ontstond in de vorm van een ‘8’, en zodat het nieuwe hof een stuk ruimer werd. Gebleven is het ‘buitenlokaal’, hoewel voorzien van reguliere schuifpuien.
De lokalen in de uitbreiding hebben allemaal dezelfde trapeziumvorm en zijn onderling te koppelen. Er is altijd enorm veel bergruimte nodig in de lokalen op een basisschool, vertelde Korth, dus daar is met verdiepingshoge kastenwanden op ingespeeld. Het bestaande gebouw is voorzien van dakisolatie en is aan zijn ‘voorzijde’, die nauwelijks herkenbaar was als zodanig, voorzien van een nieuwe entree met een kleine bibliotheek.
Soms moet het bestaande toch flink aangepakt worden
In Leeuwarden ontmoette Studio Nauta een heel ander schoolgebouw: een tweelaagse bakstenen rots uit de jaren dertig van de vorige eeuw met karakteristieke elementen uit de Art Deco. Dat compacte gebouw moest uitgebreid worden tot een kindcentrum waarin onderwijs en opvang gecombineerd zouden worden. Daarbij wilde het schoolbestuur ook meteen les gaan geven volgens het concept van de Steve Jobs Scholen van Maurice de Hond.
In het ontwerp dat Studio Nauta in samenwerking met De Zwarte Hond ontwikkelde, wordt het bestaande blok met lokalen gespiegeld rond een nieuw atrium. Architect Jan Nauta vertelde dat hij weinig affiniteit had met de ontwerpfilosofie van architect Herman Hertzberger, maar dat hij er in het ontwerp van deze school niet omheen kon. Het atrium vatte hij op als een ‘stadsplein’ met een brede tribunetrap en verschillende typen zitjes.
In het oorspronkelijke gebouw werden de lokalen ontsloten via gangen aan de straatgevel, wat daar voor een gesloten gevelbeeld zorgde. In de nieuwe opzet wordt die organisatie omgedraaid: alle lokalen worden dan via galerijen langs het atrium ontsloten. In het ontwerp van Studio Nauta en De Zwarte Hond blijft het meest karakteristieke deel van het gebouw, op de hoek, behouden maar wordt de rest ingrijpend gewijzigd. Een restant van de oude bakstenen gevel is straks terug te vinden in een van de galerijen aan het atrium. Om de nieuwe school een werkelijk logische plattegrond te geven, die hopelijk weer generaties lang meegaat, is het soms nodig om stevig in te grijpen, legde Nauta uit.
Het leek de betrokken architecten geen goed idee om de school helemaal geen structuur meer te geven in anticipatie op de overstap op gepersonaliseerd onderwijs. Het leek hen beter om wel een structuur te bieden, in de vorm van lokalen van zo’n 50 vierkante meter, maar die zodanig te ontwerpen dat die zowel zouden kunnen functioneren als onderdeel van een groter geheel als af te sluiten zouden zijn voor groepslessen.
Wat hebben de leerlingen en leraren nog als gemeenschappelijke momenten als alle kinderen hun eigen leertraject volgen? Iedereen komt samen tijdens de dagelijkse lunch, bleek uit de gesprekken die Nauta met de school voerde. Daarom is de keuken aan het atrium gelegd en kan daar straks aan lange tafels gegeten worden.
Interessant detail in het ontwerp is nog de buitengevel. Hierin worden tussen betonnen penanten bankjes en waterpartijen opgenomen. Heel erg Hertzberger, gaf Nauta toe.
Enkele lessen die hij geleerd heeft in dit ontwerpproces? Met een school praten over een ontwerp gaat veruit het beste aan de hand van een maquette. En wanneer je met een bestaand gebouw aan de slag gaat, wil je eigenlijk tijdens de bouw nog kunnen reageren – improviseren – op basis wat je tegenkomt. Maar in het lineaire proces dat veel projectmanagers definiëren wordt daarvoor geen ruimte gelaten.
Verborgen kwaliteit naar voren halen
Bij de vernieuwing van De Henricus in Amsterdam, inderdertijd ontworpen volgens de principes van de Bossche School, vond Berger Barnett Architecten die ruimte voor improvisatie wel. In dat schoolgebouw zijn alle verlaagde plafonds verwijderd om de oude, houten plafonds weer zichtbaar te maken en zijn alle noodzakelijke eigentijdse voorzieningen daaronder gehangen, zoals akoestische panelen en verlichting.
De cruciale ingreep bij De Henricus was om de oude kloostergang tot een binnengang te transformeren. Op de niet al te diepe begane grond verviel zo de ingewikkelde bestaande ontsluitingsroute binnen. Dat leverde daar een hoop ruimte op. Een nieuwe dubbellaagse entreehal completeert het geheel.
In vergelijking met energieleverende nieuwbouw
Op het netwerkevent liet architect Hans Berger – ter contrast met het verder werken aan bestaande gebouwen – ook kort de nieuwbouw voor De Wereldboom in Amsterdam Zuid zien. Het grote voordeel van nieuwbouw is deze, mede door een compact gebouwvolume te maken, energieleverend kan worden.
Behalve dat De Wereldboom een bijzonder compact volume heeft, is wat betreft installaties ook alles uit de kast gehaald. Het gebouw heeft een lucht-water warmtepomp, lage temperatuur vloerverwarming met mogelijkheid tot koeling, 660 PV-panelen gecombineerd met een groendak, hoge rc-waarden voor de buitenschil door onder meer triple glas, een CO2-gestuurde ventilatie met WTW, ledverlichting met bewegingsdetectie en automatisch gestuurde zonwering.
Door verder te bouwen aan bestaande schoolgebouwen wordt veel materiaal bespaard, gaf Berger toe, maar het is niet eenvoudig om die gebouwen energiezuiniger te maken, vooral ook door hun vaak eenlaagse opzet. Een nieuwe school kost veel materiaal om neer te zetten, maar zorgt op de lange termijn ook voor een enorme energiebesparing. Berger: wat is uiteindelijk het duurzaamste?
Bij ieder schoolgebouw zal opnieuw bekeken moeten worden wat de beste oplossing is. Bestaande schoolgebouwen bieden door hun karakter en overmaat aan ruimte in ieder geval heel veel kwaliteiten. Zoveel is zeker.