Nieuwe universiteitsbibliotheek in binnenstad Amsterdam opent zijn deuren

Op het Binnengasthuisterrein in de binnenstad van Amsterdams opent begin september de nieuwe bibliotheek voor de Faculteit Geesteswetenschappen van de Universiteit van Amsterdam zijn deuren voor studenten. De transformatie van het voormalige ziekenhuisgebouw tot bibliotheek is ontworpen door MVSA Architects en Buro van Stigt. Met architect Roberto Meyer maakte Architectenweb een wandeling door het gebouw.

Vanaf de zeventiende eeuw tot ver in de twintigste eeuw was midden in Amsterdam het zogeheten Binnengasthuis gevestigd. Zoals de naam aangeeft, was er oorspronkelijk buiten de stadsmuren ook nog een Buitengasthuis. Wat betreft het Binnengasthuis was de oorspronkelijke bebouwing daarvan eind negentiende eeuw zo bouwvallig geworden dat die stapsgewijs volledig vernieuwd moest worden.

Als onderdeel van die vernieuwing is in 1913-14 centraal op het terrein de Tweede Chirurgische Kliniek gerealiseerd. Dit deel van het ziekenhuis is ontworpen door architect Frans Poggenbeek en groeide in de tijd uit tot een soort driehoekig bouwblok. Steeds wanneer er meer ruimte nodig was, werd er weer een stukje bijgebouwd.

In 1981 is het Binnengasthuisterrein overgegaan naar de Universiteit van Amsterdam (UvA), dat de voormalige ziekenhuisgebouwen in gebruik nam als onderwijsgebouwen. Rond de eeuwwisseling ontstond daarbij het idee om de bestaande bibliotheken aan de Spuistraat en het Singel samen te voegen op het Binnengasthuisterrein. De prijsvraag die hiervoor werd uitgeschreven werd in 2002 gewonnen door Cruz y Ortiz Arquitectos, dat destijds ook aan de renovatie van het Rijksmuseum werkte. In hun plan zou een derde van de bestaande bebouwing behouden blijven en de rest worden vervangen door nieuwbouw. Op die manier zouden grote, open vloeren gerealiseerd kunnen worden.

Het plan om enkele gebouwen te slopen, stuitte echter op veel weerstand. Na bijna tien jaar discussie sneuvelde dit plan in 2011 voor de rechter, die oordeelde de universiteit onvoldoende grond had voor de sloop van de gebouwen. De bibliotheek zou volgens de rechter ook binnen de bestaande gebouwen gerealiseerd kunnen worden.

Daarop is een aanbesteding uitgeschreven die in 2013 gewonnen werd door MVSA Architects en Buro van Stigt, waarbij het eerste bureau zich met name richtte op het overkappen van de binnenplaats en het tweede bureau zich vooral richtte op de renovatie van de bestaande gebouwen. In 2015 won MVSA Architects ook de tender voor het ontwerp voor het interieur van de bibliotheek. Nu tien jaar later is de bibliotheek in zijn geheel klaar.

Stalen ‘boom’ die dak draagt

De bebouwing van de Tweede Chirurgische Kliniek omsluit een driehoekige binnenplaats en het lag voor de hand deze te overkappen om er een centrale ruimte van te maken. Maar zo eenvoudig als dat klinkt, zo complex was dat om hier te realiseren. Zo kent de bestaande bebouwing grote verschillen in goothoogtes en werd vanuit Monumentenzorg geëist dat een glazen dak vanuit de omliggende buurten niet zichtbaar zou zijn. Een glazen dak dat vanuit de dakranden enkel omhoog zou bollen was daarom niet mogelijk.

MVSA Architects en Buro van Stigt hebben in hun ontwerp daarom voorgesteld het glazen dak naar binnen toe af te laten lopen en daar te laten dragen door een stalen ‘boom’. Deze spectaculaire constructie nutten ze daarbij uit door er een trappenhuis in te integreren en er twee studieplatformen aan te hangen. In de bebouwing erachter miste ook een onderlinge verbinding – loopbruggen via de ‘boom’ lossen dat op.

MVSA Architects heeft het dak, en de ‘boom’ die deze draagt, parametrisch ontworpen en is erin geslaagd er een coherent en vooral ook dynamisch geheel van te maken. De ‘boom’ staat sterk excentrisch in de ruimte, heeft een ovale doorsnede en verbreedt zich naar beneden toe. Voor extra dynamiek in de compositie zijn de studieplatformen en loopbruggen op verschillende niveaus aan de ‘boom’ gekoppeld. Daarbij maken de loopbruggen nog extra draaien ter verhoging van de feestvreugde. Het is barok, art nouveau en high-tech tegelijk.

Het naar binnen toe af laten lopen van het glazen dak betekent ook dat het regenwater centraal op het dak verzameld wordt. Dit is door MVSA Architects opgelost door centraal in de ‘boom’ spiralende regenwaterafvoeren op te nemen die het water naar een groot bassin in de kelder leiden.

Met de boomconstructie wilde architect Robert Meyer van MVSA Architects iets lichtst tegenover de zwaardere bestaande gebouwen plaatsen. Hij ziet dat dat in de praktijk ook zo werkt. De vrijgevormde netconstructie verluchtigt het ensemble als geheel.

De basis van de ‘boom’ die het glazen dak draagt, markeert ook de entree tot een verdiept deel van het atrium. Die verdiepte ruimte lijkt iets kleins, maar vergroot enorm de bruikbaarheid ervan voor allerhande bijeenkomsten. Organiseer je iets kleins, dan gebruik je een van de ruimtes die vanuit de verdiepte ruimte te bereiken zijn. Organiseer je iets groters, dan gebruik je alleen het verdiepte deel of combineer je dat met een van de ruimtes die daaraan liggen. En organiseer je een grote bijeenkomst, dan kunnen mensen ook rondom langs de balustrade erbij komen staan en op de verschillende balkons die op het atrium uitkomen. De verdiepte ruimte van het atrium transformeert het dus tot een soort schaalbaar ‘theater’ waar het leven in de bibliotheek steeds eenvoudig omheen kan bewegen.

Studiezalen in oude ziekenzalen

De bebouwing van de Tweede Chirurgische Kliniek bestaat grofweg uit twee delen: een haakvormig bouwdeel waar de voormalige ziekenzalen in lagen (aan de Vendelstraat en Binnengasthuisstraat) en een bouwdeel waar de zusters woonden, het zusterhuis (aan de Nieuwe Doelenstraat). Het deel met de voormalige ziekenzalen is nu getransformeerd tot de feitelijke bibliotheekruimte met studiezalen daarin. Het voormalige zusterhuis, met zijn kleinere kamers, bevat nu kantoorruimtes en ook kleinere studieruimtes.

De ziekenzalen hadden zo’n ruime plafondhoogte dat de architectenbureaus hier insteekverdiepingen in konden aanbrengen. In de zalen vormen deze galerijen, waardoor de wanden uitgevuld konden worden met boekenkasten. Het midden van de zalen is steeds vrij gehouden en is voorzien van grote tafels om aan te studeren.

Dat ruimte bieden om te studeren is in deze universiteitsbibliotheek misschien wel belangrijker dan de huisvesting van de boekencollectie zelf. In het gebouw zijn in totaal 1.100 studieplekken voorzien. Veel zijn te vinden in de voormalige ziekenzalen, maar daaromheen is ook een grote diversiteit aan studieruimtes te vinden. Zo kan er gekozen worden voor dynamischer of rustiger plekken, aan grotere of kleinere tafels, in meer open of gesloten omgevingen.

Achter een van de voormalige ziekenzalen ligt het voormalig Chirurgisch Theater. In de jaren twintig van de twintigste eeuw werd dit gebruikt om chirurgen in opleiding mee te nemen in het chirurgisch proces. Een patiënt werd daarvoor de ruimte in gereden en voor een de zaal van studenten geopereerd. Na zo’n tien jaar is deze praktijk gestaakt. Later is de ruimte gebruikt als collegezaal en nu is hij gerenoveerd als multifunctionele ruimte waarin presentaties gehouden kunnen worden maar ook filmavonden georganiseerd kunnen worden.

Nieuw bouwdeel met beletterde gevel

Tussen het bouwdeel met de ziekenzalen en het zusterhuis was op de hoek van de Binnengasthuisstraat en de Nieuwe Doelenstraat nog een braakliggend terrein overgebleven. Dit is een tijd door Hotel l’Europe gebruikt als parkeerplaats. Nu is het bouwblok hier afgemaakt met een nieuw bouwdeel dat gehuld is in een abstracte, beletterde gevel. Hier onthult het gebouw zijn nieuwe functie aan de stad, maar de letters helpen ook het daglicht te filteren en om visueel afstand te creëren tot de woningen aan de overzijde van de straat.

Er staat ‘Lees maar, er staat niet wat er staat’ in de 24 talen en 6 schriften die aan de UvA worden gedoceerd. De zin is afkomstig uit het gedicht Awater van Martinus Nijhoff en is gezamenlijk door docenten en studenten gekozen. De letters zijn 3D-geprint en voorzien van een bronzen coating.

Het nieuwe bouwdeel bevat achter de beletterde gevel twee verdiepingen met boeken en studieplekken. Op de bovenste verdieping is een lounge ingericht met compact dakterras. Op de begane grond ligt achter een transparante gevel het café van de bibliotheek.

De transparante plint met café erachter is in het stadsbeeld wel wat verwarrend. Je verwacht daardoor een extra entree hier aan de Nieuwe Doelenstraat, maar die is er niet. Het café is alleen van binnenuit bereikbaar.

Hele bouwblok onderkelderd

De transformatie van voormalige ziekenhuisgebouwen tot universiteitsbibliotheek heeft 142 miljoen euro gekost en een belangrijk deel daarvan is gaan zitten in het onderkelderen van het complete bouwblok. Stap voor stap is de oude fundering op houten palen vervangen door betonnen kelderruimte op een nieuwe fundering.

Die kelderruimte was nodig om de bibliotheek te kunnen voorzien van een fietsparkeergarage met 885 fietsparkeerplekken. In het omliggende gebied konden die namelijk niet geparkeerd worden. Met die kelder konden bovendien onderin het atrium nog extra onderwijsruimtes gerealiseerd worden.

Vanwege de binnenstedelijke locatie van het complex is 80% van alle benodigde bouwmaterialen over het water aangevoerd.

De nieuwe bibliotheek op het Binnengasthuisterrein telt zo’n 14.500 m² BVO. Er is voor 5,1 km aan boeken te vinden, zo’n 215.000 items. Het overgrote deel van de bibliotheekcollectie, ruim 90 km aan boeken, ligt in het boekendepot van de universiteit in Amsterdam Zuidoost. Inspelend op de digitalisering van onderzoek is in de bibliotheek ook het UvA Data Science Centre gevestigd, dat datawetenschappers van alle faculteiten ondersteunt en de kennis hierover deelt en doorontwikkeld.

Vanwege zijn locatie in de binnenstad van Amsterdam is de bibliotheek alleen toegankelijk voor studenten en medewerkers van de UvA en HvA.