Na wat traplopen bereik ik de hoge zolder van een gezellig buurthuis aan de Rotterdamse Gaffelstraat. Hier huist Open Kaart, momenteel zo’n tien man sterk en geleid door partners Hanneke Stenfert, Pieter Graaff, Jurrian Arnold en Wessel Jonker, die vanmiddag helaas niet aanwezig is. Hanneke steekt van wal: “We werken sinds 2015 samen onder de naam Open Kaart. We kennen elkaar uit Delft, en daarnaast vooral via de Veldacademie. Pieter, Wessel en Jurrian zijn via de TU daar afgestudeerd en ik heb er stagegelopen. Toen we elkaar net kenden deden we gezamenlijk mee aan een prijsvraag van woningcorporatie Havensteder met als thema ‘De toekomst van het wonen’. Dat was een goede aanleiding om onze visie uit te werken en onze samenwerking te testen.” Jurrian vult aan: “We wonnen niet, maar kregen wel een opdracht voor een andere Rotterdamse buurt. Toen hebben we de stap gewaagd naar een eigen bureau, gebaseerd op de gezamenlijke overtuiging dat we willen ontwerpen vanuit co-creatie, dus samen met gebruikers of bewoners.”

Een focus op participatie, feitelijk een methodiek, is een ongebruikelijke keuze voor een architectenbureau, merk ik op. Hadden ze het idee dat het daar in de praktijk aan ontbrak? Jurrian is stellig: “In de opleiding zeker. Maatschappelijke betrokken studenten zoals wij vonden dat een gemis en kozen daardoor vaak voor de Veldacademie. Dat is een gemeentelijke onderzoeksorganisatie die destijds met name op Rotterdam Zuid actief was en inmiddels in de hele stad. Ik voelde de behoefte om als professional in direct contact te staan met de mensen voor wie je ontwerpt, om zo echt in de problematiek te kunnen duiken en ook echt aan de oplossing bij te kunnen dragen. Mijn afstuderen ging over Carnisse en bij mijn eindpresentatie zaten de bewoners in de zaal.”

Van zolder tot polder

“Ik leerde daardoor anders naar ontwerpopgaven kijken,” vervolgt hij, “en ik merkte hoe leuk het is om verrast te worden door alles wat je niet zelf van tevoren kan bedenken. De confrontatie met de werkelijkheid, en vooral de weerbarstigheid ervan, zorgt ook dat je echt op zoek moet naar je persoonlijke meerwaarde. Daardoor kunnen we inmiddels veel meer dan alleen gebouwen bedenken en uittekenen. We ontdekten hoe ontwerpprocessen verbindingen tot stand kunnen brengen, bijvoorbeeld. En als je langs die weg een gezamenlijke visie ontwikkelt, wordt er meer mogelijk dan wie dan ook had kunnen bedenken of zelfs had kunnen vermoeden.”

“En de voordelen zijn zelfs groter dan dat”, vertelt Hanneke. “Met zo’n proces kun je een organisatie op gang helpen en aanzetten tot zelfreflectie die veel verder gaat dan alleen een gebouw. We doen nu bijvoorbeeld een project met zeven maatschappelijke organisaties die samen een gebouw willen realiseren. Die helpen we in zo’n proces om van elkaar te leren door heel expliciet te verwoorden wat hun wensen zijn. Daarmee bouwen ze niet alleen aan een plek, maar ook aan hun toekomstige samenwerking.”

Pieter gelooft best dat er veel architecten zijn die oprecht het beste willen voor de gebruikers en bewoners van hun gebouwen. “Maar echt samen met die mensen ontwerpen, dat is een kunst op zich. Sommige opgaven kun je alleen op die manier tot een goed eind brengen, bijvoorbeeld als er meerdere partijen samen opdrachtgever zijn. Wij zijn niet die partij die zegt: ‘Bel ons maar terug als je weet wat je wilt.’ Wij gebruiken het ontwerpproces om dat samen te ontdekken. In de praktijk blijkt dat aantrekkelijk voor heel uiteenlopende opdrachtgevers.”

“Inderdaad!” valt Jurrian hem bij. “We zeggen wel eens gekscherend: van zolder tot polder. Van particuliere woningaanpassingen tot – vorig jaar – een ontwerp voor een heel gebied, met een breed co-creatieteam en samen met H+N+S Landschapsarchitecten, voor De Hegewarren, een polder in Friesland. Dat leverde heel verrassende resultaten op! Van alle ontwerpvoorstellen bleek het meest radicale, waarbij de halve polder onder water zou komen staan, het meeste draagvlak te hebben. Dat had je nooit zonder co-creatie kunnen bereiken. Maar nu was de oplossing van iedereen en kon dus ook iedereen met geloofwaardig enthousiasme terug naar zijn achterban. Het werkt.”

Perspectieven en spelregels

Op welke manieren krijgen ze participanten zover om actief betrokken te raken in het proces, wil ik weten? Hanneke: “Door te beginnen met te erkennen wat er is en te vragen: wat is jouw binding met deze plek? Hoe kijk je ernaar? Wat zie jij als de opgave? Dat soort vragen. En dan is het de kunst om mensen in hun eigen taal en belevingswereld mee te nemen in je creatieve proces.” Jurrian vult aan: “Die verschillende perspectieven zijn altijd belangrijk als startpunt, of je nou een polder herontwerpt of een kerk verbouwt. Daarvoor zetten we allerlei communicatiemiddelen in. Voor de polder hebben we een film laten maken uit de interviews die we vooraf hielden, waardoor bij de start alle deelnemers de polder door de ogen van de ander konden zien en als het gebied als het ware op nieuw konden ontdekken.”

“Wat ook belangrijk is in onze manier van werken,” gaat Hanneke verder, “is dat we afwegingen heel expliciet moeten maken. Als je zonder co-creatie ontwerpt maak je alle afwegingen zelf en leg je ze hooguit achteraf uit, maar in onze projecten is het een expliciet onderdeel van het proces, waarbij je vooraf de criteria formuleert en weegt. Dat dwingt iedereen om heel duidelijk te benoemen wat je belangrijk vindt.”

“Die kerk was trouwens ook een vormend project voor ons bureau” vertelt Jurrian. “Ook daar hebben we films gemaakt. Dat is heel leuk: je interviewt tien mensen en je krijgt tien verschillende visies. Acht van de tien vonden het trouwens een heel lelijk gebouw, maar de andere twee wisten dan toch iets krachtigs te noemen waardoor iedereen er weer enthousiast voor werd. De opgave was aanvankelijk het oplossen van achterstallig onderhoud, maar al gauw bleek de werkelijke vraag: hoe willen wij de komende veertig jaar met elkaar een kerk zijn? Het was voor iedereen een ingrijpend proces, want iedereen moest meebetalen en daarover moest natuurlijk gestemd worden. Alleen doordat iedereen enthousiast was is dat gelukt.”

Hanneke vervolgt: “Wat ook heel belangrijk is, zijn heldere randvoorwaarden. Bij De Hegewarren waren de bewoners aan zet, maar waren provincie, gemeente en waterschap onze opdrachtgevers. Dan heb je duidelijke spelregels nodig, want alleen dan schep je veiligheid en comfort voor alle betrokkenen. Daarom hebben we van tevoren vastgelegd dat meedoen niet betekende dat je je committeerde aan het resultaat. Je bleef als deelnemer onafhankelijk en je rechten als burger, bijvoorbeeld om bezwaar te maken, bleven intact. Vanzelfsprekend misschien, maar toch goed om te benoemen.”

Nuttig en gepast

Als je dat zo hoort krijg je de indruk dat iedereen co-creatie zou moeten toepassen, concludeer ik. Onjuist, volgens Jurrian: “Nee hoor. Co-creatie moet nuttig en gepast zijn. Bij de polder zat het dossier helemaal vast en snapte de projectleider dat alleen co-creatie de boel nog in beweging kon krijgen. Dan is het duidelijk gepast.” Hanneke is het daarmee eens: “Het heeft alleen zin als de uiteindelijke opdrachtgever de inbreng van stakeholders toelaat of zelfs nodig heeft.”

“Bij woonomgevingen is het eigenlijk altijd prettig,” gaat Jurrian verder. “We ontwerpen nu honderd woningen voor Rochdale waarbij de bewoners straks zelf een beheercoöperatie gaan vormen. Ze worden dan verantwoordelijk voor het onderhoud, het toelatingsbeleid en voor beheer en exploitatie van de gemeenschappelijke ruimten. Dat vraagt echt om een co-creatief proces, want die bewoners moeten voelen dat het echt hun gebouw is. Omdat het een pilot is hangt er bovendien veel vanaf.”

“Voor de Gemeente Rotterdam maken we een verbeteraanpak voor de Fazantstraat in Carnisse,” vertelt Pieter. “Daar staan 288 woningen die beheerd worden door 46 verenigingen van eigenaren. Het is dus bijna allemaal particulier eigendom en daarvan wordt het grootste deel verhuurd door eigenaar-verhuurders. Aanvankelijk zou de straat worden gesloopt, maar na protesten is toch gekozen voor behoud. Maar er moet nodig wat gebeuren, bijvoorbeeld op het vlak van duurzaamheid. Er moet dus een aanpak komen die al die eigenaren in staat stelt om samen verbeteringen uit te voeren. De gemeente is nu onze opdrachtgever, maar de eigenaren en bewoners moeten het gaan laten uitvoeren. Dat maakt co-creatie noodzakelijk. We gaan echt huis aan huis gesprekken voeren, inspecties uitvoeren, bouwkundig opnames doen, alles. En we organiseren bijeenkomsten in de straat om de ontwerpen te bespreken. Heel erg leuk om te doen.”

Jurrian geeft ook nog even aan wanneer co-creatie niet gepast is. “Als je bijvoorbeeld in een tender een visie vraagt zonder gelegenheid voor een dialoog te bieden. Of als je een compromisloos ontwerp zoekt van een architect met een duidelijke signatuur, dan heeft het ook weinig zin. Dan moet je zo’n ontwerper de ruimte geven om helemaal los te gaan.”

Verwachtingen managen

“Het gaat verrassend vaak goed!” antwoord Hanneke desgevraagd. “Maar wel vaak op een andere manier dan je verwachtte. Je moet daarom wel flexibel zijn, ook als opdrachtgever. In ‘onze’ polder bijvoorbeeld, dacht de opdrachtgever aanvankelijk aan vier bijeenkomsten genoeg te zullen hebben, maar het werden er meer dan twee keer zo veel. Dat bleek gaandeweg nodig te zijn om het gewenste doel te bereiken. En uiteindelijk zag ook iedereen het nut ervan in.”

Het lijkt me lastig om daarvoor een offerte te maken, maar dat valt mee, volgens Jurrian. “Dat hebben we inmiddels wel onder de knie gekregen. We beginnen met een proceslijn die we samen met de opdrachtgever schetsen. Vervolgens hebben we daar een tool voor die we de ‘hartslag’ noemen, waarbij we kijken naar aantallen en frequenties van contactmomenten voor de verschillende doelgroepen. Belangrijk is dan de omvang, die kan variëren van maar een paar belanghebbenden tot een ‘open co-creatieproces’, waarbij iedereen die geïnteresseerd is kan aanschuiven. Afhankelijk daarvan bepalen we welke communicatiemiddelen we inzetten. Op basis van dat alles maken we een principeplanning en die leidt tot een offerte per fase, die flexibel is en aangepast kan worden als het werkelijke proces daarom vraagt.”

“Bij de polder kwam ineens de pandemie ertussen,” geeft Hanneke aan, “waardoor vanaf dat moment alles digitaal moest. Dat was wel even omschakelen. Het opbouwen van vertrouwen kost dan meer tijd. Maar daar konden we weer van leren.” Jurrian: “Verwachtingen managen is sowieso de crux van co-creatie. Je belooft nogal wat en bovendien aan veel meer mensen dan in een traditioneel proces. Terwijl het niet gezegd is dat de agenda’s van verschillende deelnemers echt te verenigen zijn.”

“Gelukkig kun je altijd terugvallen op de verbindende kracht van het ontwerpproces. Dat werkt sowieso in je voordeel,” legt Hanneke uit. “Maar soms zijn er inderdaad moeilijke keuzes te maken. Dan is het ook onderdeel van het proces dat je samen prioriteiten bespreekt en afwegingen maakt. Soms is het hoogst haalbare niet een plan waarmee iedereen super blij is, maar een plan waarvan iedereen begrijpt dat het de best mogelijke uitkomst is. Mensen zijn eigenlijk best heel redelijk. Als je ze maar meeneemt in het proces.”

Geen excuus

De hamvraag is natuurlijk of co-creatie ook gegarandeerd betere ontwerpen oplevert. Maar volgens Hanneke kun je dat niet zo stellen. “Niet automatisch, nee. Je moet nog steeds een hele goede ontwerper zijn. Co-creatie is geen excuus voor een slecht ontwerp.” Jurrian ziet een vraag achter de vraag: “Wanneer is een ontwerp nou een goed ontwerp? Wij hebben daarvan een brede opvatting. Belangrijkste voorwaarde daarbij is toch wel dat degene voor wie je het maakt enthousiast of zelfs trots is. Nog mooier is het als het lukt om ook volledig aan onze eigen verwachtingen te voldoen en helemaal fantastisch is het als Architectenweb het publiceert.” Hij moet er zelf ook om lachen.

Ik vraag toch even door. Stel nou dat er al pratend een variant ontstaat waar iedereen blij mee is maar waarvan jullie denken: dit is helemaal niks! Wat dan? “Dat is een terugkerende discussie hier,” vertelt Jurrian. “Hoever kan en mag je jezelf uitgummen?” Hanneke signaleert een terugkerend misverstand: “Er zijn soms mensen die denken dat wij de pen uit handen geven en daarmee de controle. Dat klopt helemaal niet. Wij regisseren het hele proces; we stellen de vragen en richten de aandacht. Daarmee sturen we uiteindelijk toch de hoofdrichting.” Dat is ook nodig, volgens Jurrian: “We moeten zelf enthousiast zijn over elke variant die we tekenen. In elk project. Eerst is er een definitiefase, waarin we gezamenlijk vastleggen wat de prioriteiten zijn. Die is voor ons leidend. Maar opdrachtgevers verwachten ook dat wij ons ontwerpvakmanschap inbrengen. Dat is uiteindelijk onze belangrijkste toegevoegde waarde, want dat kunnen ze nou juist niet zelf.”

Pieter keert terug naar de definitie van kwaliteit. “Buckminster Fuller zei, geparafraseerd: als het technisch klopt is het automatisch ook mooi. Ook ik kan me niet voorstellen dat er varianten bestaan waarin alles optimaal samenkomt en waar wij desondanks niet tevreden mee zijn. Vaak wordt gedacht dat beslissingen die genomen worden door een grote groep alleen maar slappe compromissen kunnen zijn en dat is gewoon niet waar. Als het gesprek goed gevoerd wordt ontstaan juist hele specifieke kwaliteiten waar met overtuiging voor wordt gekozen. Kijk maar naar de polder; als politici deze oplossing zomaar uit het niets hadden voorgesteld was die nooit geaccepteerd.”

“We heten ook niet voor niks Open Kaart,” verduidelijkt Jurrian. “Wij zitten nooit met voorbedachten rade aan tafel. Wij willen luisteren en zoeken naar gemeenschappelijkheid, in het volle vertrouwen dat we van een project een succes kunnen maken.” Volgens Hanneke is persoonlijke integriteit daarbij essentieel. “Dat is een van mijn belangrijkste lessen na acht jaar co-creatie. Als je zegt dat je wilt luisteren terwijl andere meningen je eigenlijk niet interesseren, dan hebben mensen dat feilloos door en komt er niets van terecht. Die intrinsieke motivatie is essentieel. Anders wordt sturen manipuleren en doen we het helemaal fout.”

“Hetzelfde geldt voor opdrachtgevers,” verduidelijkt Jurrian. “We hebben er wel eens een aan tafel gehad die alle anderen bleek te kunnen overrulen. Vlak voor de VO-presentatie kregen we te horen welke variant er moest sneuvelen en wat er mis was met het voorkeursmodel. Toen hebben we gezegd: zo werkt het niet, dan kunnen wij geen eerlijk verhaal vertellen. Toen zijn we uit elkaar gegaan, want we laten ons niet misbruiken. Inmiddels hebben we geleerd om vooraf stevig door te vragen op de juiste intenties.”

Participatie-cowboys

De nieuwe Omgevingswet, mocht die er ooit komen, is zeker een kolfje naar hun hand? “Dat participatie de nieuwe norm wordt is op zich positief,” meent Hanneke. “Alleen zegt de nieuwe Omgevingswet vrij weinig over hoe je daar de juiste vorm in vindt.” Jurrian ziet bedenkelijke ontwikkelingen: “De participatie-cowboys zijn in opkomst. Momenteel ontstaan er allemaal participatie-apps en daar geloven wij absoluut niet in. Wel in digitale tools natuurlijk, maar niet zonder deskundige begeleiding. Co-creatie is gewoon een vak apart.” Maar er is meer aan de hand, meent hij. “Het opleggen van participatie zal straks misschien ook mensen op ons pad brengen die alleen maar een participatiesausje zoeken voor over hun project. Dat lijkt ons een nachtmerriescenario. En hoe moet dat straks als iedereen overal moet gaan participeren? Waar halen al die mensen de tijd vandaan? En zit iedereen er wel op te wachten om overal iets van te moeten vinden?”

Pieter is optimistischer: “We doen nu al projecten waarin ambtenaren alvast experimenteren in de geest van de nieuwe wetgeving. Dat zijn hele leuke projecten, want daarin is de motivatie en de wens om te leren heel groot.”

“Slecht uitgevoerde participatie,” concludeert Hanneke, “is misschien nog wel schadelijker dan helemaal geen participatie. En daar zit een beetje onze zorg: participatie omdat het moet, zonder dat er echt in wordt geloofd, dat werkt niet. Uiteindelijk is vertrouwen de kern.”