“Leuk om hieraan mee te mogen doen!” zegt Jolijn Valk, de architect achter Urban Echoes. Ik zoek haar op in haar studio aan het Westerdok in Amsterdam, waar op de vooralsnog warmste dag van het jaar de deur open staat en de zon rijkelijk naar binnen schijnt. “Ik vind het altijd een goed idee om als architecten onze ervaringen met elkaar te delen.” Jolijn blijkt een echte spraakwaterval die helemaal geen vragen nodig heeft om in een prachtig rond verhaal precies uit te leggen wat haar bezighoudt. En daarbij niet alleen successen deelt, maar ook lessen en twijfels.

“Toen ik afstudeerde aan de Academie voor Bouwkunst in Amsterdam wilde ik echt zelfstandig zijn. Ik was al een laatbloeier, omdat ik pas laat besefte dat ik de architectuur in wilde en omdat je als academiestudent natuurlijk ook nog werkt naast je studie. Ik merkte dat ik me onvoldoende vrij voelde als ik voor andere architecten werkte, ook al waren dat leuke bureaus, zoals SeARCH en HVDN, wat inmiddels Studioninedots heet. Ik was dan toch te veel bezig met meebewegen, denk ik, waardoor ik niet meer echt vanuit mezelf kon ontwerpen. Bovendien wilde ik dingen op mijn manier doen, vanuit een positievere benadering en niet meeschreeuwen op de apenrots van de bouw. Daar valt natuurlijk moeilijk aan te ontkomen, maar dat wist ik toen nog niet.”

“Het woord ‘echo’ vond ik altijd al mooi, dus dat moest zeker in de naam van mijn bureau. Een echo is een reflectie, iets dat bestaat uit wat is en was, maar wel een die ook een verandering impliceert. Zo zie ik mijn rol als ontwerper ook. In Hongkong zag ik ergens ‘concrete echoes’ op de muur staan. Dat vond ik prachtig! Maar omdat ik inmiddels ook bij Concrete had gewerkt kon dat natuurlijk niet. Toen werd het Urban Echoes, en omdat ik me primair focus op het belang van de stad klopte dat eigenlijk nog veel beter.”

“Mijn afstudeerproject illustreert nog steeds heel goed wie ik ben als architect. Ik heb een hele intuïtieve en impulsieve werkwijze. Midden in de vorige crisis vond ik dat er een brug over het IJ moest komen. Mensen verklaarden me voor gek maar ik vond dat het moest, om de stad heel te maken. Daarnaast had ik altijd al een fascinatie voor bruggen. Een brug is een magische plek, een soort niemandsland. Midden op een brug ben je los van de wereld. In ‘Homo Ludens’ schrijft Huizinga dat het spel het begin van cultuur is en dat juist de brug een heel interessant speelveld vormt omdat heden, verleden en toekomst van de stad er samenkomen. In het Textielmuseum in Tilburg raakte ik helemaal gefascineerd door breien en knopen en de constructies van breiwerken en ik wist ineens: ik moet die oevers letterlijk aan elkaar breien! Het resultaat was onorthodox, maar van het grootste gebaar tot in het kleinste detail consistent en dat is helemaal hoe ik werk. Ik vind nog steeds dat die verbinding er moet komen, trouwens. En ik wil ook heel graag nog ooit een brug maken. Dat hoeft niet per se een brug over het IJ te zijn, hoor.”

“Natuurlijk werk je vrijwel nooit alleen voor jezelf maar voor je opdrachtgever. Dat hindert me helemaal niet. Sterker nog, het stimuleert me. Ik zeg altijd tegen opdrachtgevers dat ik ongetwijfeld voorstellen ga doen waar ze niet blij mee zullen zijn, maar dat ik daarover graag in gesprek ga. Juist dan kom je verder en kom je erachter wat je echt wilt. En ondertussen werk ik op mijn manier. Best wel chaotisch, moet ik toegeven, maar het komt altijd goed. Ik moet in de gelegenheid zijn om voortdurend spontane beslissingen te kunnen nemen, dat werkt voor mij het beste. De mensen die bij mij werken weten prima hoe ze daar mee om moeten gaan. Ik wil geen typische werknemers, maar juist mensen met wie ik het gesprek kan aangaan zodat we het beste in elkaar naar boven brengen.”

Oefenen in Betondorp

“Mijn eerste project was de spreekwoordelijke dakkapel, maar kort daarna begon het écht. Mijn schoonvader ging met pensioen en besloot in Utrecht een eigen wijnwinkel te beginnen. Daar hebben we toen alles voor ontworpen; het interieur van de winkel, maar ook tasjes en een logo en ga zo maar door. Dit was de start van de samenwerking met Rixt Reitsma, productontwerper en partner van Urban Echoes tot 2018. Achterin was een proeflokaal, en de verlichte taatsdeur daarnaartoe fungeerde in het donker als uithangbord. We bedachten ook een systeem met verlichte wijnrekken. Als je opgaf wat je ongeveer zocht liet de ledverlichting zien waar je moest zijn. Helaas bestaat die winkel inmiddels niet meer.”

“Dat ontwerp werd een bescheiden hitje in de designpers en vervolgens ging het snel. Kort daarna werd ik uitgenodigd voor een besloten Design & Build-selectie voor een klein speeltuinhuisje in Betondorp, in concurrentie met allerlei interessante bureaus, en die wonnen we. Ik kreeg dus een ton en moest alles zelf regelen. Ik had eerst geen idee wie ik als aannemer moest bellen. Wel had ik ooit stagegelopen bij Hillen & Roosen op een bouwplaats in Buitenveldert, waar ik wel enige indruk had gemaakt, dacht ik. Dus ik belde ze op. ‘Ha Jolijn! Jouw naam heeft hier in de gangen nog lang nagezongen!’ Geregeld. Een veel te grote aannemer natuurlijk, maar ik kreeg een al lang gepensioneerde timmerman toegewezen die er echt een prestigekwestie van maakte. Alles klopte tot op de millimeter!”

“Inmiddels staat het er een beetje wezenloos bij. Zo’n gespoten epoxy-gevel moet je wel jaarlijks even schoonmaken, zeker in Betondorp, waar – zoals Reve schreef – altijd een regenwolk boven hangt. Het was ook een project over buurtparticipatie en ook daarbij was die regenwolk nooit ver te zoeken. Dat viel me tegen, want we wilden positiviteit brengen en hier had ik te maken met allemaal ouderen van een jeu-de-boules-vereniging die geen kant op wilden. Wij deden keihard ons best en kregen eindeloos negatieve kritiek. Eén keer zijn we zowat huilend weggelopen. Achteraf was dit zo ongeveer het ideale oefenproject.”

“Daarna mocht ik voor BPD een woningbouwplan maken op Zeeburgereiland. Het moest een straatje worden, met seriematig gebouwde woningen naar ontwerp van vijf verschillende architecten en deels met hergebruikte materialen. Ik was de coördinerend architect voor de hele rij en architect van twee woningtypes. Best complex. Ik bedacht twee torentjes aan de uiteinden als een soort boekensteunen, met geïntegreerde tuinmuren. Ook zorgden we met een achterpad voor een plint die meer was dan alleen parkeren. Het is een goed straatje geworden, maar ik ben er desondanks kritisch over. Het werd in de uitwerking erg snel te wild, terwijl de diversiteit die we op structuurniveau nastreefden in het proces sneuvelde vanwege de kosten. Ik vond het wel superinteressant om zo’n puzzel toevertrouwd te krijgen. Ook weer harde lessen, maar zeer de moeite waard. Inmiddels werken we voor BPD samen met de Zwarte Hond en cc-studio aan een woongebouw in Sloterdijk.”

Opdrachtgeverproof ontwerpen

“Elk project is natuurlijk een les. Ik deed een interieur voor een leuk dynamisch gezin. Met veel enthousiasme ging ik aan de slag toen ik ter inspiratie een boek over Hundertwasser van ze kreeg, want dat vonden ze prachtig. Tja. Uiteindelijk werd het na veel vijven en zessen toch nog best wel een radicaal ontwerp dat maar uit een paar elementen bestond, waaronder een trap die tevens boekenkast was. Die hadden we helemaal tot op het allerlaatste detail uitgewerkt. Tijdens de uitvoering werd duidelijk dat er buiten mij om allerlei wijzigingen in het ontwerp waren aangebracht; vakje erbij, kleuren net iets anders. Ik was in alle staten! Alles was doordacht en nu klopte het ineens totaal niet meer! En alles om een paar extra boeken kwijt te kunnen. In werkelijkheid waren ze zich gewoon totaal niet bewust van de betekenis van die wijzigingen. Ze begrepen niet echt waar wij mee bezig geweest waren. Gelukkig is het tussen ons allemaal weer goed gekomen.”

“Er zat nog wel een ander leermoment in dat project, trouwens. Bij het fotograferen merkten we dat het geen enkele inmenging verdroeg. Schitterende ruimte, compleet doorontworpen, kleuren precies goed, maar met de bewoners en hun spullen erin werd het meteen hysterisch. Toen dacht ik: we zijn uit de bocht gevlogen. Sindsdien probeer ik mijn ontwerpen bewust ‘opdrachtgeverproof’ te maken; het moet letterlijk en figuurlijk tegen een stootje kunnen. Nu let ik erop dat ik ook voldoende ruimte geef. Mijn ontwerpen moeten ook kunnen worden verbouwd, of uitgebreid kunnen worden, iets eraan of erop. Meegroeien, eigenlijk. Nu ik me ervan bewust ben lukt dat heel goed.”

“En ik dacht ook: liever wil ik vanaf nu dingen maken die meer zijn dan alleen maar mooi, want dat kan ik nu wel. Ik wil werken aan gebouwen met echte betekenis voor mensen, die waarde maken voor de toekomst. Dat vertelde ik toevallig aan Albert Herder. Hij vroeg me wat ik dan echt dolgraag zou willen maken en ik zei: een school. Iets maken voor kinderen. Een gebouw dat ze als een dierbare herinnering altijd met zich mee kunnen dragen. Hij zei: zoek maar een selectie, dan schrijven wij samen in. Als we winnen ga jij het doen en kijk ik mee. Zo gebeurde het.”

Niemand wil gewoon

“Het is een heel eenvoudig rechthoekig volume met daarin een combinatie van een basisschool, een gymzaal, een naschoolse opvang en een kinderdagverblijf. We hebben die allemaal met elkaar verbonden en vervlochten rondom een grote binnenruimte, zodat ze niet min of meer toevallig een gebouw delen, maar echt meerwaarde hebben voor elkaar. In dat middengebied zit een zitkuil, een podium, een speelpleintje en nog een speelpleintje, maar allemaal zo aan elkaar geschakeld dat je nergens deuren nodig hebt al doorgang en nergens harde wanden als scheiding. Een beetje zoals Michael van Gessel het entreeplein bij Artis heeft gemaakt; daar volgen sferen en invloedssferen ook afzonderlijke scheidslijnen. Langzaam zien we dat effect nu op de bouw ontstaan. Elke keer als ik ga kijken is het weer mooier geworden.”

“Bovenin zit de gymzaal, naast een begaanbaar dak met daarop kassen met groen erin. De gymzaal helpt bij de veiligheid in de openbare ruimte naast het gebouw; we maken een heel groot rond raam. Daarin zit een kunstwerk verwerkt dat geïnspireerd is op maanstanden, heel mooi wordt dat. De gevels hadden we aanvankelijk in metselwerk gedacht, maar we moesten bezuinigen. Daardoor werd het als een geluk bij een ongeluk ineens juist veel rijker; nu wordt alleen de plint gemetseld met daarboven een soort gestucte cordonlijst en bovenaan geglazuurde tegels. Die tegels zijn afwisselend concaaf en convex in een patroon. We zijn er prima uitgekomen dit keer, maar we maken ook mee dat je je hele gebouw kunt gaan herontwerpen als de aannemer eenmaal aan tafel zit. Dat is natuurlijk flauwekul. Dan blijkt er ineens van alles zogenaamd niet te kunnen. Al het voorwerk voor niets, want je staat met je rug tegen de muur.”

“Ik maak het mezelf en anderen ook niet makkelijk hoor. Dat heb ik al zo vaak gehoord: ‘Waarom kan bij jou nou nooit eens iets gewoon of makkelijk?’ Nou, heel simpel: ik doe dit werk niet om te herhalen wat iedereen doet. Dan komen we geen stap vooruit. Ik wil experimenteren, met nieuwe dingen komen. Ik laat me ook helemaal niet primair inspireren door andere architectuur, maar veel liever door dingen daarbuiten. Dus als je ‘gewoon’ wilt – wat volgens mij trouwens bijna niemand écht wil – dan moet je niet bij mij zijn. Ik probeer gebruik te maken van het feit dat ik niet door jarenlange ervaring weet ‘hoe het hoort’. Ik zet vraagtekens bij alle ijzeren wetten van wat volgens bouwers, instanties of computers zogenaamd wel en niet kan of mag. Daar moeten we ons eens wat minder snel bij neerleggen, vind ik. Om dat soort flauwekul te weerleggen ga ik desnoods zelf staan metselen.”

“Ik doe dit werk omdat ik weet dat ik mensen gelukkiger kan maken als ik heel precies begrijp wat ze zoeken en daar vervolgens met heel veel aandacht en precisie een antwoord op ontwerp, waarbij alles wat er niet toe doet achterwege blijft. Een heldere reflectie op de essentie. Natuurlijk is het lastig om die concentratie op te brengen. We zouden ons moeten richten op de lange termijn, maar we worden afgeleid door dagelijkse beslommeringen. We zouden bezig moeten zijn met de helderheid van concepten, maar we bakkeleien over garantiecertificaten van rookmelders. Soms vraag ik me af of de bouw wel écht mijn wereld is.”

In de klei én in de wolken

“Ik wil daarom ook zeker blijven nadenken over grotere ideeën en toekomstperspectieven. Ik vind lesgeven daarom ook heerlijk. Of samenwerken met academies en universiteiten en onderzoek doen naar nieuwe mogelijkheden, of het nou om nieuwe materialen gaat of nieuwe stedenbouwkundige concepten. Vorig jaar heb ik met drie andere architecten uit Griekenland, Argentinië en Hong Kong onderzoek gedaan naar de ‘coronastad’ en prachtige verbeeldingen gemaakt van heel futuristische en experimentele suggesties voor een alternatieve stedenbouw. Onze gesprekken daarover waren heel inspirerend. Maar uiteindelijk wil ik wel dat die ideeën terechtkomen bij de mensen voor wie ik ze bedenk. Daarom wil ik ook echt op het ene moment met mijn voeten in de klei kunnen staan en op het andere met mijn hoofd in de wolken kunnen zweven.”

“Momenteel word ik van verschillende kanten benaderd voor woningbouwprojecten, maar steeds blijkt dat het voornamelijk gaat om snel meters maken. Dan wordt de woningnood erbij gesleept als alibi voor magere kwaliteit. Ik heb daar heel veel moeite mee en besloten dat ik er niet aan meewerk. Waarom zou ik? Waarom denken ze überhaupt dat ze bij mij moeten zijn voor schandalig kleine units uit goedkope materialen die over twintig jaar alweer rijp zijn voor de sloop? Het voelt trouwens wel vreemd om dat zo stellig te verklaren, want wie ben ik nou om mezelf te groot te voelen voor deze projecten? Tegelijkertijd weet ik dat ik trouw moet blijven aan wat ik echt belangrijk vind. Alleen dan kan je in de bouw je zelfrespect bewaren. Ook dat heb ik inmiddels wel geleerd.”

“Ik wil ook bewust dat mijn bureau klein blijft, maximaal tien personen. Dan kun je in principe alles doen én met de noodzakelijke aandacht. Dat ik niet per se in schaal wil groeien viel vorig jaar de jury van de Next Step Award ook een beetje tegen, geloof ik. Ik wil veel liever de diepte in; meer munitie, meer kennis, meer impact. Samenwerken met wetenschappers, sociologen, productontwerpers, materiaaldeskundigen, andere architecten, allerlei mensen. Ik denk er ook wel eens over om te gaan promoveren of de politiek in te gaan. Maar zover is het nog niet hoor. Misschien wil ik wel te veel. Ik heb trouwens ook nog twee kinderen (lacht).”

“Het liefst wil ik uiteindelijk graag met de toekomst van de stad bezig zijn. Hoe zal deze pandemie bijvoorbeeld uitwerken? Gaan we die plooi snel weer gladstrijken alsof er niets gebeurd is, of komt er – zoals ik in het begin dacht – een nieuw soort stad uit voort? We weten nu dat we echt anders kunnen leven als we dat willen. En steden zijn heel veerkrachtig, die laten zich ook prima anders gebruiken dan voorheen. Werk aan de winkel, wat mij betreft. We hebben meer openbare ruimte en speelplekken nodig en we kunnen best met minder ruimte voor auto’s toe. Het moet ook veiliger worden, met name voor vrouwen en kinderen. We zouden ook minder toerisme moeten willen en meer mogelijkheden voor mensen met een klein budget om toch deel uit te maken van de stad. En ik zou minder onderverdeling in afzonderlijke wijken willen zien en meer verbindingen. Ook bruggen, inderdaad!”