Hans van der Heijden

Het Timmermansoog: Zivilarchitektur

8 mei 2018, 9:15

De architectuurhistoricus Werner Oechslin organiseerde enige weken gelegen een colloquium met het thema Zivilarchitektur. De bijeenkomst vond plaats in Werners bibliotheek in het Zwitserse Einsiedeln. Omringd door een indrukwekkende verzameling antieke boeken discussieerde een internationaal gezelschap van architecten en historici over de geschiedenis en de actualiteit van Zivilarchitektur.

Die term moet niet verward worden met zoiets als ‘civiele bouwkunde’. Het gaat eerder om de ‘burgerlijke bouwkunst’; alle publieke en private opgaven in de architectuurgeschiedenis die zich onderscheidden van militaire of scheepvaartkundige bouwkunde. Werner Oechslin stelde niets minder dan de publieke betekenis van de architectuur en de begrijpelijkheid daarvan ter discussie. Die discussie is niet van vandaag of gisteren, zo bleek.

De Duitse kunsthistorica Brigitte Sölch vertelde bijvoorbeeld over de evolutie van de architectuur van het gerechtsgebouw. In het Venetiaanse Palazzo Ducale uit 1424 werden verdachten en veroordeelden op de begane grond van het gebouw aan het publiek getoond. De afschrikwekkende werking daarvan ging voor de functionaliteit van de rechtspraak, die op de eerst verdieping plaatsvond. De vierschaar in het Amsterdamse stadhuis uit 1655 had een vergelijkbare plek naast de ingang op de begane grond. Tegelijkertijd werd het interieur van de rechtszaal gedramatiseerd. In een volledig wit marmeren zaal werd van boven, vanuit een venster, het oordeel uitgesproken, alles ter lering ende vermaak van het publiek.

In de negentiende eeuw zou de rechtsspraak zich professionaliseren. Noties als onpartijdigheid en deskundigheid van het recht, en vooral het uitstel van het oordeel tot de schuldigheid werd bewezen, zorgden ervoor dat het gerechtsgebouw geen didactische of afschrikwekkende functie meer werd toebedeeld, maar juist afstandelijkheid en professionaliteit moest overdragen. De publieke buitentrap en een klassiek architectonisch idioom waren middelen om dat te bewerkstelligen.

Brigitte Sölch liet zien hoe in recente gerechtsgebouwen het begrip transparantie een allegorische betekenis heeft gekregen. Het staat voor transparantie in het recht, maar tevens voor neutraliteit. Het glazen gebouw zou in staat zijn om de architectonische representatie achter zich laten. De recente bouwgolf van gerechtsgebouwen in Nederland heeft precies die glazen dozen opgeleverd. Voorbeelden zijn het Internationale Gerechtshof en de Hoge Raad in Den Haag, en het ontwerp voor de nieuwe rechtbank in Amsterdam. Mijn schets van de historie van de Hoge Raad in Den Haag zorgde in Einsiedeln voor opwinding.

Het eerste gebouw voor de Hoge Raad, naar ontwerp van architect Willem Rose, werd in 1860 aan het Plein voltooid. Het gebouw had een brede buitentrap die naar een centrale ingangspartij met een timpaan voerde. Het werd in 1938 ingrijpend verbouwd door architect Gustav Bremer. Het timpaan verdween. Bremer monumentaliseerde echter de buitentrap door er zes bronzen standbeelden van Nederlandse rechtsgeleerden aan toe te voegen. De positie van de beelden volgde de geometrie van de voorgevel. Bezoekers klommen tussen de wetenschappelijke autoriteiten naar binnen. In 1988 moest de Hoge Raad aan het Plein wijken voor de uitbreiding van het parlement. Het nieuwe onderkomen werd ontworpen door architect Peter Pennink. Dat gebouw onderscheidde zich in weinig van een gemiddelde gemeentebibliotheek uit die tijd. De bronzen rechtsgeleerden, gered van de sloop, werden aan weerszijde van een piepkleine voordeur in de voortuin geplaatst.

In 2016 kreeg de Hoge Raad weer een nieuw onderkomen. De opwinding in Einsiedeln had minder te maken met het idioom van deze totaal verglaasde Hoge Raad dan met het voortdurende gesleur met één van de belangrijkste instituten van de Nederlandse rechtsstaat. Het gebouw heeft zich na de interventies van Bremer niet weten te verankeren in de stad Den Haag, bijvoorbeeld door de representatie van de rechtshistorie en de langdurige verbinding van de bronzen rechtsgeleerden aan het gebouw.

Wat naast verbazing de afschuw wekte was dat de Nederlandse Staat geeneens eigenaar van het gebouw is en geen enkele ambitie toont om de Hoge Raad duurzaam te huisvesten. Het gebouw, inclusief energierekeningen, kroketten, gummetjes en toiletrollen, wordt gehuurd van een bouwbedrijf. Het zogenaamde DBFMO-contract is afgesloten voor een periode van 30 jaar. Op de glasarchitectuur is binnen de gevolgde aanbestedingsprocedure niks af te dingen. Er werd een icoon verlangd en wij kregen wat wij verdienden: vakwerk. Prachtig. Weer werden de rechtsgeleerden meeverhuisd. Onbewogen staan ze staan als passanten op de stoep van het Korte Voorhout, klaar om opgetakeld te worden naar een nieuw onderkomen dat aan de grillen van de toekomstige tijd kan beantwoorden. Voor de lobby, onzichtbaar vanaf de straat, is een ander kunstwerk besteld – de overigens prachtige wandschildering van Helen Verhoeven.

Hoe is deze gang van zaken te duiden? Is het gebouw van de Hoge Raad een nieuw nulpunt in het representatieve vermogen van de architectuur en hebben wij afscheid genomen van elk streven naar een begrijpelijke burgerlijke bouwkunst? Of zijn wij in Nederland gewoon te onverschillig om het over dit soort dingen te hebben? Nemen wij genoegen met bronzen rechtsgeleerden die voortdurend aan de wandel zijn?

Hans van der Heijden is architect, en werkt daarnaast als publicist en docent. Over het werk van zijn bureau, Hans van der Heijden Architect, is zojuist het boek Street Architecture verschenen. Zijn ‘timmermansogen’ dagen hem voortdurend uit om met humor en afstand over de (internationale) ontwikkelingen van zijn vak te schrijven. Voor Architectenweb doet hij dat in een maandelijkse column.

Trefwoorden

hans van der heijden het timmermansoog zivilarchitektur hoge raad gerechtsgebouw

1	Rotterdam presenteert definitief ontwerp voor verbouwing Boijmans van Beuningen donderdag, 30 oktober
2	Bouwers, stem links! dinsdag, 28 oktober
3	Neutelings Riedijk Architects ontwerpt nieuw museum in Antwerps kasteel maandag, 27 oktober
4	Appartementengebouw op plek oude basisscholen in Mijdrecht woensdag, 29 oktober
5	Bouw eerste permanente gebouw Francis Kéré in Europa gestart woensdag, 29 oktober

Gerelateerde nieuwsberichten

Het Timmermansoog: Proeftuin N

11 september 2018

Het Timmermansoog: Burgerwezen

9 oktober 2018

Het Timmermansoog: Construeren

11 februari 2020

Het Timmermansoog: Zelfdoen

10 november 2020

Het Timmermansoog: Middenrif

8 december 2020

Het Timmermansoog: Folklore

13 oktober 2020

Hans van der Heijden deelt fascinatie voor woonpalazzo in boek

6 februari

Het Timmermansoog: Analogen

12 juni 2018

Tour door woningbouwproject Hans van der Heijden in Leiden

6 juni 2018

Het Timmermansoog: Arch-i-Varis

13 maart 2018

Hoge Raad: één gebouw, twee werelden

6 april 2016

Het Timmermansoog: Bajespuin

16 januari 2018

Het Timmermansoog: Stadsbank

13 februari 2018

Het Timmermansoog: Gelegenheidswerk

10 april 2018

Verslag van tour door woningbouwproject van Hans van der Heijden in Leiden

29 juni 2018

Het Timmermansoog: Wonen

13 november 2018

Het Timmermansoog: Geloof

11 december 2018

Het Timmermansoog: Niet-stad

15 januari 2019

Het Timmermansoog: Vakmanschap

12 februari 2019

Het Timmermansoog: Brexit

12 maart 2019

Het Timmermansoog: Acceptatie

9 april 2019

Het Timmermansoog: Deur

14 mei 2019

Het Timmermansoog: Paardenmiddel

11 juni 2019

Het Timmermansoog: Groot

10 september 2019

Het Timmermansoog: Moveable Feast

8 oktober 2019

Het Timmermansoog: Interieur

12 november 2019

Het Timmermansoog: Castex

10 december 2019

Het Timmermansoog: Boijmans

14 januari 2020

Het Timmermansoog: Pathos

10 maart 2020

Het Timmermansoog: Plasticsoep

14 april 2020

Het Timmermansoog: Onheil

12 mei 2020

Het Timmermansoog: Vak

9 juni 2020

Hans van der Heijden

30 augustus 2020

Het Timmermansoog: Mies

8 september 2020

Hans van der Heijden – genomineerd voor de Architect van het Jaar-prijs

14 september 2020

Hans van der Heijden aangesteld als parttime hoogleraar Architectuurontwerp aan de Universiteit Antwerpen

29 september 2022

Toon alles

Gerelateerde video's

Hans van der Heijden

Nominatie voor de prijs voor Architect van het Jaar 2020

Andere nieuwsberichten

ZJA Architects & Engineers viert 35-jarig jubileum met expositie in Arcam

31 oktober, 3:17

In de tentoonstelling zijn niet alleen bekend projecten van het bureau te zien, maar bezoekers kunnen ook het ontwerpproces erachter ontdekken.

AMO creëert zintuiglijke omgeving voor parfumeriemerk in oude kledingzaak

31 oktober, 1:31

In New York heeft AMO een pop up-installatie voor parfumeriemerk Vyrao ontworpen.

Realisatie woningbouwproject INCK in Eindhoven aanstaande

31 oktober, 11:20

In het eerste kwartaal van volgend jaar wordt gestart met de bouw van 234 sociale huurwoningen en 79 koopwoningen aan de Humperdincklaan in Eindhoven. De woningen maken deel uit van het project INCK, dat in totaal zo’n vierhonderd woningen omvat.

Rotterdam presenteert definitief ontwerp voor verbouwing Boijmans van Beuningen

30 oktober, 2:54

Het Rotterdamse college van burgemeester en wethouders heeft het definitieve ontwerp van Mecanoo gepresenteerd voor de verbouwing van Museum Boijmans Van Beuningen.