Hans van der Heijden

Het Timmermansoog: Folklore

13 oktober 2020, 9:15

De rijksbijdragen aan de architectuurinstellingen zijn bekend en dat zorgt voor rituele opwinding over de verdeling van het geld. Er bestaat heimwee naar het Nederlands Architectuurinstituut. De reputatie van de baas van de opvolger daarvan, Het Nieuwe Instituut (HNI), staat op de tocht. Ik lees tweets met namen van de wenselijke opvolger die dat herstel gaat fixen. Echter: de fragmentatie van de vaderlandse architectonische instituties en de afhankelijkheid van overheidsgelden is een bijproduct van een architectenstand die het eigendom over hun vak niet zelf claimt.

Het Architectuurinstituut, het Stimuleringsfonds Architectuur en Architectuur Lokaal (wellicht ook) hebben slechts kort bestaan. In de architectuurgeschiedenis zijn zij de 25-jarige uitzondering op een eeuwenoude regel. Waarschijnlijk komt dat gedeeltelijk voort uit de zwakke positie die de Nederlandse architect in vergelijking met de buitenlandse collega’s inneemt. In elk geval sinds de Tweede Wereldoorlog dragen architecten de verantwoordelijkheid over het functioneren van het gerealiseerde bouwwerk over aan de bouwondernemer. Dát is de partij die het technisch functioneren van het totale gebouw garandeert. De architectendienst is vernauwd tot een ongekwalificeerde culturele activiteit zonder noemenswaardige juridisch-technische verantwoordelijkheden.

Het RIBA, het Royal Institute of Bloody Architects, is een tegenvoorbeeld. In een monumentaal pand aan Portland Place in Londen worden het ledenblad, catalogi en architectuurboeken verkocht, geredigeerd en uitgegeven, tentoonstellingen georganiseerd en ingericht, debatten en cursussen gegeven, toetredingsexamens gehouden, beroepskwalificaties in de gaten gehouden en architectentitels geregistreerd en verdedigd. Van daaruit praat men mee over nieuwe wetten, bouwvoorschriften en ruimtelijk beleid. Het RIBA streeft naar regionale vertegenwoordiging die immer verbonden blijft aan het instituut. Het voorzitterschap is een erebaan voor een gekozen praktijkbeoefenaar. De directie van het RIBA heeft een uitvoerende taak en blijft onzichtbaar. Met alle kracht claimt men het eigendom van het ontwerpvak. Belangrijk: het RIBA slaagt erin om bedrijfsmatige, juridische, politieke, culturele, technische, historische en vakmatige aspecten duurzaam te bundelen in één instituut. Als je in Londen afspreekt met een collega doe je dat in de lounge aan Portland Place.

Je kunt van mening verschillen over de vraag wie het eigendom architectuur bezit. Haar canon wordt in de driehoek van maker, publiek en product gedefinieerd. Kenmerkend voor de Nederlandse architectuurdriehoek is de overheid, die zowel de rol van stimulator, opdrachtgever, beleidsmaker, producent, archivaris en hoeder van het erfgoed speelt. Die diffuse overheid bleek in staat om het Architectuurinstituut op te laten gaan in het HNI. Architecten moeten zich de vraag stellen hoe het in deze afhankelijkheidspositie verder moet de architectuurinstituties. Ik zie drie mogelijkheden.

Het eerste scenario is om niks te doen. Dat is gerieflijk: het delegeren van de architectonische cultuur kost de architectenstand geen cent. Het is weliswaar een conjunctuurgevoelige oplossing, maar men heeft verder geen omkijken naar het bewaren en uitdragen van de verdiensten van het vak. Maar dit scenario heeft ook zijn prijs. Wordt hiervoor gekozen, dan spreken partijen af dat het geklaag over de status quo van het bestel en de grillige besluitvorming van de boven-ons-gestelden wordt afgeschaft, danwel definitief tot folklore verklaard.

In een tweede scenario verschuift de blik naar het hier en nu. Erkend wordt dat het Architectuurinstituut en de Nieuwe Opvolger bijgeschreven kunnen worden in de geschiedenis. Men gaat ervan uit dat de media van de architectonische cultuur blijvend zijn veranderd. In deze optiek komt het erop aan om een voet achter de deur te krijgen in de vluchtige digitale wereld, de competitie aan te gaan met het democratische oordeel van de hit rates op het internet en bijvoorbeeld ook een visie te ontwikkelen op het bewaren van digitale ontwerpdocumenten, die immers vormloos lijken en bovendien onderhevig zijn aan permanente innovatie. Wie kan over een eeuw nog een BIM-model lezen dat in 2020 met een zeer specifieke applicatie is gemaakt? Hoe belangrijk is dat? Hoe is de dominantie van bijvoorbeeld Dezeen te nuanceren en te bekritiseren? Wie heeft eigenlijk de bal in zo’n proces? Intrigerend allemaal.

Het derde scenario herstelt iets wat nooit bestaan heeft, namelijk het wensbeeld van een assertief architectuurinstituut. De BNA is in zo’n gedachtegang niet slechts een branchevereniging en wordt weer een bond ter bevordering van de bouwkunst. Door de bescheiden verhoging van de contributie en de aanwending van andere inkomsten (bijscholingscursussen!) kan men een bod op het gebouw en de inventaris van Het Nieuwe Instituut doen. De Nieuwe BNA doet de tentoonstellingen van het voormalige Architectuurinstituut verbleken en trekt het uitdelen van onderzoeks- en archiveringsgelden, de titelbescherming en de regionale activiteiten naar zich toe.

Indien de BNA het laatste scenario waarmaakt, word ik terstond lid, maar dat terzijde. Belangrijker is dat de architectenstand de discussie over het architectonische bestel van zijn kleingeestigheid ontdoet. Dat bestel is geen gevolg van het falend personeelsbeleid in Het Nieuwe Instituut, het is te wijten aan het gebrek aan culturele ondernemingszin van mijn beroepsgroep.

Hans van der Heijden is architect en werkt daarnaast als publicist en docent. Over het werk van zijn bureau, Hans van der Heijden Architect, is vorig jaar het boek Street Architecture verschenen. Hij is honorary visiting professor aan de University of Liverpool en geeft les aan de Academie van Bouwkunst in Rotterdam.

Trefwoorden

het timmermansoog column nederlands architectuurinstituut nai hans van der heijden bna het nieuwe instituut hni

1	Wubben.Chan ontwerpt woongebouw nabij Marconiplein woensdag, 29 november
2	Detail: stamplemen wanden maken badhuis deel van het landschap woensdag, 29 november
3	Nijmegen hoeft plannen voor westelijke entree station niet aan te passen donderdag, 30 november
4	Een thuiskomen voor Bedaux de Brouwer Architecten dinsdag, 28 november
5	MVRDV en Orange Architects ontwerpen vooruitlopend op de wederopbouw van Oekraïne woensdag, 29 november