Palazzo in Napels

Het Timmermansoog: Wonen

13 november 2018, 9:15

Het wonen staat op de agenda. Nederland bouwt te weinig woonruimte. Betaalbaarheid is een probleem. Tegelijkertijd is het wonen zelden inhoudelijk onderwerp van het architectonische discours, beweert stadsgeograaf Mark Minkjan deze maand in The Architectural Review. Architecten klagen zoals alleen architecten dat kunnen over het initiatief dat marktpartijen tijdens de crisis hebben genomen met conceptwoningen en sluwe ontwerpmethoden zij buitenspel gezet zijn.

Hoe kun je in deze context studenten het woningbouwontwerp doceren? Er is blijkbaar niet zoiets als een staande praktijk waar jonge ontwerpers zich aan kunnen spiegelen. Als praktiserend architect neem je je studenten niet met droge ogen mee naar Leidscheveen of andere Vinex-oorden.

De steeds groeiende berg met typologieboeken biedt exotische alternatieven. Al die boeken staan boordevol projecten met ingewikkelde doorsneden en plattegronden. Zo suggereren deze boeken onterecht een architectonische ‘can do’ in het woondomein zonder duidelijk te maken hoe deze extreme posities zich verhouden met de bouweconomie, het bouwproces en het wonen. Zonder dat inzicht zijn de experimenten voor de middenklasse in Siedlung Halen in Bern en de Unité d’ Habitation in Marseille, maar ook de Silodam in Amsterdam, onbegrijpelijk en nutteloos- en wordt het zicht op noodzakelijke vernieuwingen in het hier en nu versluierd.

Relevanter vind ik het typologisch onderzoek van de Zwitserse architecten Emanuel Christ en Christoph Gantenbein. In hun typologieboeken tonen zij lokale woningtypen die zich in steden als Hong Kong, Rome, New York en Buenos Aires manifesteren. Zij laten zien hoe deze voortkomen uit plaatselijke eigenaardigheden. De extreme voorbeelden in deze boeken hebben stelselmatig een vrij banale oorsprong. Het exotische karakter van de steden en het wonen ter plaatse wordt begrijpelijk gemaakt.

Vorige maand reisde ik met Rotterdamse architectuurstudenten en -docenten naar Napels om de lokale palazzi te bestuderen. Wij probeerden te begrijpen hoe deze woongebouwen zijn ontworpen en hoe ze gemaakt zijn. Wij waren verbluft door de vitaliteit van het speculatieve woongebouw dat vanaf het begin van de 18^e eeuw in grote aantallen gebouwd is. Het palazzo bleek hèt dragende woningtype van de stad te zijn.

Het Napolitaanse palazzo is afgeleid van de palazzi die in de renaissance van Noord Italië is ontwikkeld. In Napels is het van oorsprong aristocratische type vereenvoudigd en als speculatieobject geschikt gemaakt voor de massawoningbouw. Meestal liggen er meerdere appartementen rondom een een afgesloten binnenplaats. Het Napolitaanse palazzo is opgetrokken met ruwe timmer- en metseltechnieken. De decoraties zijn in fijnzinnig stucwerk uitgevoerd. Toendertijd kon men dit met de linkerhand bouwen. Een specifieke eigenaardigheid is het trappenhuis, vaak met dubbele trappen, dat doorgaans aan de achterwand van het binnenhof ligt. Vanaf de poort (portone), tussenruimte (cortone) en hof (cortile) komt de trap langzaam als een groot meubelstuk tevoorschijn. Het was de tijd van de barokmuziek van Johannes Bach en Antonio Vivaldi. De ruimtelijke ontwikkelingen en de lyrische versieringen rekken de klassieke architectuur op met bouwkundige dissonanten en contrapunten.

Ondanks al die ceremoniële kwaliteiten maakt de binnenwereld van de palazzi deel uit van het alledaagse wonen. De gebouwen zijn niet allemaal even succesvol, zelden netjes en nooit sereen. Maar de trappen staan tegenwoordig vol met weelderige planten. In de cortone hangen de postbussen en nieuwsberichten en staan de kinderwagens. Tussen de trappen staan fietsen en scooters geparkeerd. Na enige hilarische Italiaanse straatscenes ontmoetten wij Maria, die ons binnenliet in een van die gebouwen en ons iets liet zien van het Napolitaanse wonen.

Terug in Nederland werken de studenten nu verder aan de analyse van dit fenomeen en ontwerpen zelf een modern palazzo in Napels. Wij praten over architectuur, zeker. Maar Maria’s aanwezigheid is nog altijd dwingend. De studenten wanen zich niet los van haar cultuur en lijken het een hele eer te vinden om fatsoenlijke woningplattegronden te bedenken. De studenten leren om gekleurde detailtekeningen van de Napelse trappen te maken. Aan het eind van de oefening tekenen zij op dezelfde manier de trappenhuizen van het door hen ontworpen gebouw. Wij praten over de bouwkunde die nodig is om de ontvangstruimte in een alledaags woongebouw zijn vorm te laten vinden.

Het enthousiasme dat het fenomeen bij jonge ontwerpers opwekt is aanstekelijk. De studie van deze exotische voorbeelden is ook in mijn eigen woningbouwpraktijk leerzaam en nuttig.

Een voor de hand liggende conclusie is dat de architectuur met de Napolitaanse typologie ooit in staat geweest is om binnen de werkelijkheid van de commerciële bouw- en ontwikkelpraktijk het alledaagse wonen duurzaam te definiëren.

Er is nog een andere les. Omdat het niet anders kon is de stad in de 18^e eeuw gegroeid door compacte stedelijke middelhoogbouw. De Napolitaanse woningdichtheid is hoog, de stad is vitaal. Nederland sliep in die tijd. Anders dan in Berlijn of Londen ontbreekt daardoor het palazzo in het typologische repertoire, dat zich beperkt tot het rijtjeshuis, het trapportiek en de woontoren. Napels laat zien dat er alternatieven zijn die interessant zijn voor de hoogbouwdiscussie van het moment. Echt, er bestaan andere manieren om de stad te verdichten.

Hans van der Heijden is architect, en werkt daarnaast als publicist en docent. Over het werk van zijn bureau, Hans van der Heijden Architect, is onlangs het boek Street Architecture verschenen. Zijn ‘timmermansogen’ dagen hem voortdurend uit om met humor en afstand over de (internationale) ontwikkelingen van zijn vak te schrijven. Voor Architectenweb doet hij dat in een maandelijkse column.

Trefwoorden

column hans van der heijden napels het timmermansoog woonpaleis

1	Eerste grootschalige houten woongebouw van Rotterdam opgeleverd dinsdag, 13 mei
2	Office Winhov en Office Haratori herinterpreteren wederopbouw in ontwerp woontoren Opportuna woensdag, 14 mei
3	Parametrisch ontworpen lattengevel golft rond Wolder Huus voor Sport en Cultuur maandag, 12 mei
4	Robuust en energiezuinig depotgebouw voor Utrechtse collecties dinsdag, 13 mei
5	Video: het MIX-paviljoen in zijn groene omgeving donderdag, 8 mei

Gerelateerde nieuwsberichten

Hans van der Heijden in De Volkrant: Baudet heeft een punt

23 april 2019

Hans van der Heijden in architectenpool Southwark Londen

3 juni 2020

Het Timmermansoog: Construeren

11 februari 2020

Het Timmermansoog: Zelfdoen

10 november 2020

Het Timmermansoog: Middenrif

8 december 2020

Het Timmermansoog: Folklore

13 oktober 2020

Hans van der Heijden deelt fascinatie voor woonpalazzo in boek

6 februari

Het Timmermansoog: Burgerwezen

9 oktober 2018

Het Timmermansoog: Proeftuin N

11 september 2018

Het Timmermansoog: Analogen

12 juni 2018

Het Timmermansoog: Zivilarchitektur

8 mei 2018

Het Timmermansoog: Gelegenheidswerk

10 april 2018

Het Timmermansoog: Arch-i-Varis

13 maart 2018

Het Timmermansoog: Stadsbank

13 februari 2018

Het Timmermansoog: Bajespuin

16 januari 2018

Het Timmermansoog: Geloof

11 december 2018

Het Timmermansoog: Niet-stad

15 januari 2019

Het Timmermansoog: Vakmanschap

12 februari 2019

Het Timmermansoog: Brexit

12 maart 2019

Het Timmermansoog: Acceptatie

9 april 2019

Het Timmermansoog: Deur

14 mei 2019

Het Timmermansoog: Paardenmiddel

11 juni 2019

Het Timmermansoog: Groot

10 september 2019

Het Timmermansoog: Moveable Feast

8 oktober 2019

Het Timmermansoog: Interieur

12 november 2019

Het Timmermansoog: Castex

10 december 2019

Het Timmermansoog: Boijmans

14 januari 2020

Het Timmermansoog: Pathos

10 maart 2020

Het Timmermansoog: Plasticsoep

14 april 2020

Het Timmermansoog: Onheil

12 mei 2020

Het Timmermansoog: Vak

9 juni 2020

Hans van der Heijden

30 augustus 2020

Het Timmermansoog: Mies

8 september 2020

Hans van der Heijden – genomineerd voor de Architect van het Jaar-prijs

14 september 2020

Hans van der Heijden aangesteld als parttime hoogleraar Architectuurontwerp aan de Universiteit Antwerpen

29 september 2022

Toon alles

Gerelateerde video's

Hans van der Heijden

Nominatie voor de prijs voor Architect van het Jaar 2020

Andere nieuwsberichten

Antonia Schreiber wint Kazerne Design Award 2025 met circulair pleistermateriaal

2 uur geleden

Wat als koeienmest geen probleem is, maar een waardevolle grondstof? Ontwerper Antonia Vincenza Schreiber zette die gedachte om in een concreet project en is nu met ‘Local Shit’ aangewezen als winnaar van de Kazerne Design Award 2025.

Nai010 presenteert architectuurgids Gebouwen door Vrouwen in Rotterdam

3 uur geleden

Op zaterdag 7 juni wordt de architectuurgids Gebouwen door Vrouwen: Rotterdam gepresenteerd. In het boek zijn vijftig Rotterdamse gebouwen te zien die door vrouwen zijn ontworpen, of waar ze een flinke bijdrage aan hebben geleverd.

AFFR biedt voorpremière van film Universal Language tijdens Rotterdam Architectuur Maand

4 uur geleden

In de film staat de Canadese stad Winnepeg centraal, maar dan in een setting dat Perzisch naast Frans de dominante taal van Canada is.

Fenix, kunstmuseum over migratie, opent zijn deuren

Vandaag, 08:30

Vanuit het nieuwe atrium in het hart van het museum cirkelt een dubbele trap omhoog. Deze spectaculaire Tornado is ontworpen door Ma Yansong / MAD en culmineert op 24 meter hoogte in een uitkijkplatform.

Ministerie onderzoekt oorzaak van daling nieuwbouwvergunningen

1 uur geleden

Het CBS meldde donderdag dat het aantal nieuwbouwvergunningen begin dit jaar met 3500 is gedaald tot 12.500 ten opzichte van het eerste kwartaal van 2024.

PBL: klimaatplannen Hermans onvoldoende voor klimaatneutraal 2050

4 uur geleden

Dat constateert het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) in een zogenoemd position paper over het klimaatbeleid dat eind april is aangekondigd.

MOB erkent noodzaak Binnenhofrenovatie, maar hekelt geitenpaadjes

Gisteren, 17:51

De milieuorganisatie is echter klaar met “geitenpaadjes” die de overheid volgens haar gebruikt om onder de eigen stikstofregels uit te komen.

Aantal vergunningen voor tijdelijke woningen weer fors gestegen

Gisteren, 09:39

Om het woningtekort tegen te gaan komen er in Nederland steeds meer tijdelijke huizen bij. Vorig jaar is voor 6.166 van deze woningen een vergunning verstrekt, meldt het CBS.