Hans van der Heijden

Het Timmermansoog: Onheil

12 mei 2020, 9:15

De bekeerde auteur Stephan Sanders beweerde laatst dat religies een omgang met de dood bedacht hebben, in tegenstelling tot de wereldlijke ideologieën als het liberalisme, het socialisme en het marxisme. En in tegenstelling tot de architectuur, besefte ik, want ongeveer tegelijkertijd dook de anderhalvemetersamenleving op als ontwerpprobleem.

Het architectenvak is opportunistisch. Het is een kracht en een zwakte. Vakgenoten storten zich op de anderhalvemetersamenleving. Ik noteer de bijval van sommige architectuurcritici. Harm Tilman: “Uitermate inspirerend vind ik een lokale micromarkt in Rotterdam.” Indira van ‘t Klooster: “De drive-in industrie wordt in rap tempo verrijkt met nieuwe concepten, waarvan drive-through condoleren het innovatieve hoogtepunt van de week is.” Ole Bouman spant de kroon: “Distance als creatieve opgave. Stedelijk ballet. Ontwerp van de omweg. Social dis-dancing.”

De anderhalvemetersamenleving is Nederland overkomen. Alleen: het woord samenleving is veel te groot. Gedwongen afstand houden is crisisinterventie. Het is een maatregel van openbare orde, die bedacht is door virologen. Harm Tilman vergeet dat op de resterende, gedecimeerde markten anderhalve meter vakken verplicht zijn. Ze zijn provisorisch, want niemand zit op die vakken te wachten. Een toekomstig hoogtepunt in de week van Indira van ’t Klooster zal ongetwijfeld de begrafenis zijn die je in een drive-in bioscoop geheel in de eigen auto meemaakt met in plastic verpakte kopjes begrafeniskoffie en -cake op het dashboard. De auto is immers het hygiënische vervoermiddel bij uitstek. Nieuwe automobiliteit gaat ons nog voor ruimtelijke problemen stellen, maar dat is een ander verhaal.

De openbare orde is in beperkingen gedefinieerd. Angstig afstand houden moet niet verward worden met uitdagend, waardig en cultureel geworteld samen-leven. De vormgeving van de nieuwe defensieve openbare orde kan maar het beste provisorisch blijven. Verfraaiing bewerkstelligt slechts een nieuwe Design Gap tussen een geplaagd land en goedbedoelende ontwerpers.

Ole Bouman mag zulke truttigheid herverpakken als stadsdansjes, met architectuur heeft het weinig te maken. Er zit namelijk geen gif in. Muzikant-kunstenaar Brian Eno twitterde onlangs een onheilzwangere stelling, die ik overdrachtelijk opnam: “The trouble with New Age music is that there's no evil in it.” Herlees wat de architect Adolf Loos schreef: “Wanneer wij in een bos op een met een spade opgeworpen, piramidevormige hoop aarde stuiten, zes voet lang en drie voet breed, dan worden we stil en ernstig en iets in ons zegt: hier ligt iemand begraven. Dit is architectuur.”

In de wereld van ooit lag de begraafplaats naast de kerk in het dorp. Het kerkhof maakte het onheil zichtbaar in het alledaagse leven. Het is geen toeval dat Adolf Loos zijn grafheuvel op een rare plek, in een bos, aantrof. In de metropool die Wenen een eeuw geleden was bestonden slechts begraafplaatsen, er waren geen kerkhoven meer, de dood was ver weg. Loos vroeg zich af hoe de onthechte stadsbewoner zich verhield tot het onheil. De finale manifestatie daarvan was de grafheuvel afgezonderd in een bos, een graf teruggebracht tot een hoop aarde zo groot als de mens die eronder rust. Hoe eenvoudig en anoniem ook: anders dan de coronamaatregelen is de grafheuvel verre van provisorisch.

Loos werkte met gekende rituelen en culturele verlangens. Architecten tekenen steden, huizen, scholen, ziekenhuizen, monumenten, crematoria, graven. Zij zijn veroordeeld tot opportunisme, optimisme en can-do, zeker. Dat sluit niet uit dat zij met Loosiaanse weerbarstigheid huizen bedenken voor huwelijks- en geboortefeesten in een architectuur die ook het onheil van ziekte, dood en rouw verdraagt. Dat is waardigheid. Of stijl. Duurzaamheid voor mijn part. De architectuur dient het leven in álle facetten. En zwijgt.

Tien jaar terug ontwierp een studentengroep een graf voor Adolf Loos. In een steenfabriek legden zij hun ontwerp uit met de bakstenen die zij daar vonden. Zij kozen dubbelgebakken diepzwarte stenen en legden die in een langgerekte dubbelsymmetrische piramide op elkaar. Het lag voor de hand. Een student merkte op dat het hoofdeinde ontbrak. De studenten ontmantelden het graf. Zij legden opnieuw een piramide, asymmetrisch dit keer. Simpel. Het werd doodstil. De studenten durfden niet meer op de stenen te lopen. In zichzelf gekeerd maakten zij foto’s, legden hun zwartgeblakerde stenen terug en gingen naar huis.

Hans van der Heijden is architect en werkt daarnaast als publicist en docent. Over het werk van zijn bureau, Hans van der Heijden Architect, is vorig jaar het boek Street Architecture verschenen. Hij is honorary visiting professor aan de University of Liverpool en geeft les aan de Academie van Bouwkunst in Rotterdam.

Trefwoorden

architectuur coronacrisis anderhalve-meter-samenleving coronavirus column hans van der heijden het timmermansoog anderhalvemetersamenleving

1	Wubben.Chan ontwerpt woongebouw nabij Marconiplein woensdag, 29 november
2	Detail: stamplemen wanden maken badhuis deel van het landschap woensdag, 29 november
3	Nijmegen hoeft plannen voor westelijke entree station niet aan te passen donderdag, 30 november
4	Een thuiskomen voor Bedaux de Brouwer Architecten dinsdag, 28 november
5	MVRDV en Orange Architects ontwerpen vooruitlopend op de wederopbouw van Oekraïne woensdag, 29 november

Het Timmermansoog: Onheil

Trefwoorden

Best gelezen

Gerelateerde nieuwsberichten

Gerelateerde video's

Andere nieuwsberichten

Stadskantoor Heerlen ontworpen als inversie van het raadhuis

Tien Nederlandse bureaus vallen in de prijzen bij Archello Awards

AM gaat Ritmeesterlocatie in Veenendaal herontwikkelen

Conjunctuurmeting BNA: werkvoorraad blijft ruim onder niveau 2022

Gemeenten lopen achter bij huisvesten statushouders

750 jaar Amsterdam wordt in 2025 gevierd op autoloze A10

Programma over rolmodellen in de architectuur in Pakhuis de Zwijger

Chinees Evergrande krijgt onverwacht extra tijd voor reddingsplan

Zeeland wil meer grip op uitbreidingsplannen recreatiesector

Portaal en AM slaan handen ineen voor krachtige wijken in regio Utrecht