Zelfbouw aan de Klaprozenweg in Amsterdam Noord

Het Timmermansoog: Zelfdoen

10 november 2020, 9:15

In het Rijksmuseum hangt het schilderij Gezicht op de Gouden Bocht in de Herengracht, geschilderd door Gerrit Berckheyde. De kunstenaar gaf de Herengracht weer zoals die in 1672 was. In het schelle licht staan geen bomen en er wordt nog gebouwd. Er staan steigers en op de kaden ligt bouwmateriaal. Die details brachten Adri Duivesteijn er misschien toe om dit tafereel per tweet als voorbeeld van particulier opdrachtgeverschap te stellen: ’Voor de sceptici over het zelfbouwen, de buurt staat er nog!’

Zelf kom ik elke dag langs het zelfbouwwalhalla aan de Klaprozenweg in Amsterdam Noord. Er staat een deftig rijtje van drie huizen met grijs pleisterwerk waarvan alle ramen precies vierkant zijn. Een ander huis is afgewerkt met roestende damwandprofielen en weer een volgende met stopverfkleurige betonplaten. Alsof ze bedacht zijn door kinderen, “ik zélf doen!” Er staan een hardroze gevel en een giroblauwe gevel. Om de hoek staan bouwsels met vergrijsd hout en vergeeld plastic. Het ligt er dik op, dit is ongeremd bevrijd wonen, bevroren in kijk-eens-pappa-zonder-handen-architectuur. Het valt te betwijfelen of een eigentijdse Gerrit Berckheyde hier inspiratie uit zou putten. Mooi idee, twijfelachtig proces, hysterisch resultaat, zo komt het mij voor. Een welstandsvrij proces resulteerde in een welstandsloos buurtje. En ik behoor geeneens tot de ‘sceptici over het zelfbouwen’, integendeel.

Je ziet het vaker, die verwarring van idee, proces en resultaat. De bouwheren van de Gouden Bocht voelden zich gerechtigd om hun rijkdom te etaleren, maar hadden ook te maken met de begrenzing door de regionale beschikbaarheid van materialen, technieken en vakmanschap. Men onderscheidde zich binnen die realiteit door de fijnzinnigheid van de ornamentiek of door de proporties van het gezuiverde classicisme dat toen in zwang raakte.

Een ander soort verwarring tussen proces en resultaat treedt op wanneer de controledrift van de architect van een gebouw af spat en de architectuur overheerst. Recent schreef de criticus Bernard Hulsman over een woongebouw aan de Amsterdamse Fokke Simonszstraat. Het betreffende ‘meedogenloze skelettenkolos’ is slechts bewerkt door de betonnen kolommen in de hoogte te verjongen en de kozijnen er scheef in te plaatsen. Kundig zijn alle hokjes afgevinkt die de minimalistische kijk-eens-pappa-zonder-handentrend verlangt. Demonstratief schijnt het gebouw, althans de voorgevel ervan, zijn eigen overwinning op de stugge bouwpraktijk van alledag te vieren en lijkt het voorbij te gaan aan het Amsterdamse wonen, dat zoals wij weten nogal gewoontjes is. Hulsman verwijt de architect dat het ontwerp niet heel veel tijd heeft gekost. Het kan niet anders, aan het skelettenkolos ging een lui ontwerpproces vooraf. Mij kan het niet zoveel schelen hoe lang de architect erover deed om tot dit staaltje van architectonisch can-do te komen – en voor mijn part schilderde Berckheyde zijn Bocht in een kwartiertje. De verbeten bouwkundige controledrift van het project en de tirade van Hulsman illustreren elk op hun eigen manier dat processen er bij de beoordeling van architectuur niet zo toe doen. Het is een van de redenen waarom ontwerp en kritiek het slecht met elkaar kunnen vinden.

Afgelopen maand kwam een monografie over het architectenbureau Modersohn & Freiesleben uit. Dit bureau werd 25 jaar geleden opgericht tijdens de Kritische Reconstructie van Berlijn. Hoewel ik sympathiseer met die beweging, geef ik grif toe dat de tektonisch hoogstandjes uit die tijd niet allemaal licht verteerbaar waren. Er stond dan ook het nodige op het spel. Men zocht naar niets minder dan een architectuur die de fysieke eenheid van Berlijn bevorderde en de nieuwe culturele eenheid symboliseerde. Het was plotseling mogelijk, maar ook noodzakelijk, om zich te meten aan de klassieken van de Duitse 19^e-eeuwse architectuur van K.F. Schinkel.

Johannes Modersohn en Antje Freiesleben lieten de verbetenheid uit die tijd achter zich. Toen de deelnemende architecten van een modelwijk van de Werkbund in 2016 allemaal drie ontwerpen presenteerden, waren zij een weinigen die gebouwen presenteerden waarvan ik mij kon voorstellen dat die tezamen een ontspannen, comfortabel stuk stad konden vormen.

In mijn tekstbijdrage aan hun monografie betoog ik dat Johannes en Antje in hun ontwerpen de bal het werk laten doen. Nauwkeurig richten zij het ontwerpproces in op het te bouwen resultaat. Zonder verwarring van proces en resultaat, maar ook zonder hun schatplichtigheid aan het programma van de Kritische Reconstructie te verhullen, optimaliseren zij gangbare technieken. Hun ontwerpen zijn syntheses, consistente bundelingen van producten, noodzakelijkheden, ideeën, ambities en verlangens binnen de culturele werkelijkheid van Berlijn.

Zelf doen? Kijk-eens-pappa-zonder-handen? Minzaam demonstreren Johannes en Antje dat waagstukjes op de fiets in het circus thuishoren. Níet in de woningbouw. Niet als die eeuwenlang blijft staan en helemaal niet als je ook nog vindt dat de stad van iedereen is en niet van een enkele verlichte zelfbouwer.

De Bocht van Berckheyde is prikkelend, zeker. Duivesteijn projecteert een actuele doctrine op de bouwpraktijk van weleer. Zulke naïviteit ontneemt het zicht op de getoonde fysieke werkelijkheid als resultaat van bloed, zweet en tranen. Er bestaat een verschil tussen zelfbouw en zelfdoen. De Gouden Bocht ontleende haar fysieke kwaliteit aan de continuering van een cultureel idee gedurende het hele realiseringsproces. Berckheyde schilderde een weldadige stad voor zelfbouwers én het stedelijke publiek.

Hans van der Heijden is architect en werkt daarnaast als publicist en docent. Over het werk van zijn bureau, Hans van der Heijden Architect, is vorig jaar het boek Street Architecture verschenen. Hij is honorary visiting professor aan de University of Liverpool en geeft les aan de Academie van Bouwkunst in Rotterdam.

Trefwoorden

zelfbouw hans van der heijden particulier opdrachtgeverschap het timmermansoog grachtengordel column

1	Transformatie cementfabriek tot wijk door MVRDV in Shanghai voltooid vrijdag, 8 augustus
2	Architectenweb Sportzomer: Mark Hereijgers hervond zichzelf na jarenlang obsessief sporten maandag, 11 augustus
3	Honderd jaar oud lyceumgebouw in Roosendaal vernieuwd tot flexibele leeromgeving donderdag, 7 augustus
4	Nieuwe Instituut verwerft archief Aldo en Hannie van Eyck dinsdag, 12 augustus
5	Architectenweb Sportzomer: roeien brengt Indira van ’t Klooster in contact met de omgeving woensdag, 13 augustus

Gerelateerde nieuwsberichten

Nederland, een land vol met Irenestraten (deel 1)

5 november 2020

Nederland, een land vol met Irenestraten (deel 2)

6 november 2020

Het Timmermansoog: Middenrif

8 december 2020

Het Timmermansoog: Folklore

13 oktober 2020

Het Timmermansoog: Mies

8 september 2020

Terwijl Van der Heijden en Roggeveen stoppen, starten Van Eig en Schönberger met column

24 december 2020

Het Timmermansoog: Vak

9 juni 2020

Het Timmermansoog: Onheil

12 mei 2020

Het Timmermansoog: Plasticsoep

14 april 2020

Laatste fase wijkvernieuwing Lakerlopen afgerond

23 juni 2021

Het Timmermansoog: Pathos

10 maart 2020

Het Timmermansoog: Construeren

11 februari 2020

Het Timmermansoog: Boijmans

14 januari 2020

Het Timmermansoog: Castex

10 december 2019

Het Timmermansoog: Interieur

12 november 2019

Het Timmermansoog: Moveable Feast

8 oktober 2019

Het Timmermansoog: Groot

10 september 2019

Hans van der Heijden deelt fascinatie voor woonpalazzo in boek

6 februari

Het Timmermansoog: Paardenmiddel

11 juni 2019

Het Timmermansoog: Deur

14 mei 2019

Het Timmermansoog: Acceptatie

9 april 2019

Het Timmermansoog: Brexit

12 maart 2019

Het Timmermansoog: Vakmanschap

12 februari 2019

Het Timmermansoog: Niet-stad

15 januari 2019

Het Timmermansoog: Geloof

11 december 2018

Het Timmermansoog: Wonen

13 november 2018

Het Timmermansoog: Burgerwezen

9 oktober 2018

Het Timmermansoog: Proeftuin N

11 september 2018

Het Timmermansoog: Analogen

12 juni 2018

Het Timmermansoog: Zivilarchitektur

8 mei 2018

Het Timmermansoog: Gelegenheidswerk

10 april 2018

Het Timmermansoog: Arch-i-Varis

13 maart 2018

Het Timmermansoog: Stadsbank

13 februari 2018

Het Timmermansoog: Bajespuin

16 januari 2018

Hans van der Heijden aangesteld als parttime hoogleraar Architectuurontwerp aan de Universiteit Antwerpen

29 september 2022

Toon alles

Andere nieuwsberichten

Architectenweb Sportzomer: roeien brengt Indira van ’t Klooster in contact met de omgeving

Gisteren, 09:16

Architectenweb interviewt deze zomer architecten die naast hun werk fanatiek sporten of een bijzondere sport beoefenen. In de tiende aflevering spreken we met Indira van ’t Klooster, die naast haar werk als directeur van Arcam roeit.

Nieuwe Instituut verwerft archief Aldo en Hannie van Eyck

12 augustus, 9:22

Tot het materiaal dat is toegevoegd aan de Rijkscollectie voor Nederlandse Architectuur en Stedenbouw behoren 23 maquettes van werken als het Burgerweeshuis in Amsterdam, de Pastoor van Arskerk in Den Haag en het Sonsbeekpaviljoen in Arnhem.

Architectenweb Sportzomer: Mark Hereijgers hervond zichzelf na jarenlang obsessief sporten

11 augustus, 9:08

Architectenweb interviewt deze zomer architecten die naast hun werk fanatiek sporten of een bijzondere sport beoefenen. In de negende aflevering spreken we met Mark Hereijgers, die een openhartig verhaal vertelt over obsessief sporten.