Maquette van een babyhuis in het Burgerweeshuis

Hans van der Heijden

Maquette van een babyhuis in het Burgerweeshuis

Hans van der Heijden

Het Timmermansoog: Burgerwezen

9 oktober 2018, 9:15

Mijn eerste architectuurcollege in 1981 aan de toenmalige TH Delft verliep ongelukkig. Professor Herman Hertzberger sprak over twee soorten architectuur. Geestdriftig startte hij met de zogenaamde humane architectuur. Veel van zijn studenten, zo beweerde Hertzberger, waren niet in prikkelende architectonische omgevingen opgegroeid. Hertzberger toonde gebouwen waar dat beter geregeld was. In dat overzicht was een belangrijke plaats voor het werk van Aldo van Eyck ingeruimd. Ongetwijfeld liet hij het door hem ontworpen Burgerweeshuis zien.

Hertzberger presenteerde een programma van ontwerpers met het hart op de juiste plaats. Ik zou niet durven te beweren dat het in de donkere jaren ’80 overbodig was om op te komen voor weeskinderen, alleenstaande moeders, Afrikaanse stammen en andere nooddruftigen. Wel leek mij het activisme dat Hertzberger predikte aan de veilige kant - om niet te zeggen dat het mij uitgesproken melig of zelfs vrijblijvend voorkwam. Wij hadden toen andere zorgen, ook op ruimtelijk gebied. Na bijna drie uur zonder sanitaire onderbrekingen rondde Hertzberger zijn college af: “En dan heb je nog de inhumane architectuur. Maar daar weet ik niks van af.” Wij konden gaan. Mijn belangstelling voor die inhumane architectuur was gewekt. Ik was toch geen architectuurbehoeftige Burgerwees!

Toen ik het Burgerweeshuis enige jaren geleden zag stond het leeg. Het bleek een melancholieke kwaliteit te hebben. In onttakelde toestand maakte de ongenaakbare aspecten van het gebouw indruk. Ik zag hoe precies het maatsysteem was. De plinten, kolommen en architraven regelden de verticale maten. De maten van de straatstenen binnengevels bepaalden de optreden van de trappen. Ik kon geen enkele gezaagde steen vinden. De beroemde speelobjecten stonden verloren in het onttakelde gebouw. Van Eycks architectuur sprak voor zichzelf.

Na de recente restauratie van het Burgerweeshuis is een monografie gepubliceerd over het gebouw en de Amsterdamse kinderspeelplaatsen die Van Eyck ontwierp. Het boek Aldo van Eyck, Orphanage Amsterdam Building and Playgrounds toont historisch foto- en tekenmateriaal dat wordt aangevuld met teksten en nieuwe foto’s en tekeningen.

Veel beter dan de teksten slagen de tekeningen erin om los te komen van de activistische retoriek van de ontwerper. De blauwe digitaal vervaardigde plattegronden en isometrieën geven het gebouw met het brede scala van bouwkundige details van zithoeken, wasbekkens, kabinetten e.d., feitelijk weer. In aanvulling op de tekeningen hebben de vervaardigers, Ricky Rijkenberg en Piotr Kalbarczyk, in samenwerking met Franziska Loeding een uitgebreide reeks detailmaquettes gemaakt. Projectontwikkelaar BPD toont die in de ‘schatkamer’ van hun nieuwe onderkomen. Voor het eerst zag ik werkelijk productieve maquettes in 3D-print. Kleur, textuur en materiaal zijn subtiel aangeduid. Zichtbaar wordt dat het bij Van Eyck nooit alleen om de goede bedoelingen alleen gegaan kon zijn. Wat blijkt is de aandacht voor vorm, stoffelijkheid, verhouding en compositie. De precisie van Van Eyck is nauwkeurig als architectuur vastgelegd.

Toen Aldo van Eyck redactielid was van het tijdschrift Forum vulde hij het tijdschrift met tekst, tekeningen, schetsen en verschillende soorten foto’s. De grafiek van het tijdschrift versterkte de wederkerigheid van al die media. Ook in dit nieuwe boek is het associatieve verband tussen de vormgeving en inhoud doorslaggevend, zij het dat de vormgeving door Ricky Rijkenberg veel rustiger is en op een onnadrukkelijke manier een kader biedt voor associatieve verbanden tussen de verschillende media. Onterecht is zij niet als medeauteur van het boek genoemd.

Waar de teksten het retorische activisme van Van Eyck blijkbaar niet achter zich kunnen laten, stellen Rijkenberg c.s. de lezer in staat om achter de retoriek van Van Eyck te kijken en de architectuur zelf te waarderen. Vroom herhalen de auteurs Laurens Otto en Janno Martens dat het doel van de architectuur niet is om de “puurheid van de vorm” te vinden, maar dat juist de essentie “ondanks de vorm” gezocht dient te worden. Rijkenberg vraagt daarentegen aandacht voor de kracht van de vorm en voor niets anders.

Door problemen over ‘essenties’ en andere morele categorieën terzijde te leggen leveren de tekeningen en de maquettes de belangrijkste architectuurkritische bijdrage aan dit boek. Ook Rijkenberg en haar collega’s zijn geen Burgerwezen die voor het begrip van het werk op de meester zelf zijn aangewezen. Hier staan zelfstandige jonge ontwerpers die hun eigen professionele gereedschap gebruiken om de architectuur van ooit te begrijpen.

Het boek 'Aldo van Eyck, Orphanage Amsterdam Building and Playground' is afgelopen september uitgebracht door Architectura & Natura.

Hans van der Heijden is architect, en werkt daarnaast als publicist en docent. Over het werk van zijn bureau, Hans van der Heijden Architect, is onlangs het boek Street Architecture verschenen. Zijn ‘timmermansogen’ dagen hem voortdurend uit om met humor en afstand over de (internationale) ontwikkelingen van zijn vak te schrijven. Voor Architectenweb doet hij dat in een maandelijkse column.

Trefwoorden

burgerweeshuis aldo van eyck column hans van der heijden

1	Nominaties ‘Kantoorgebouw van het Jaar 2019’ bekend woensdag, 11 september
2	Recreatiewoningen geïntegreerd in centrum Zoutelande maandag, 16 september
3	‘Levende’ brug als verbinding over het IJ maandag, 16 september
4	Nieuwe kantoor Triodos Bank is ook een materialenbank donderdag, 12 september
5	Energiekenniscentrum Leeuwarden rust op verstelbare kolommen woensdag, 11 september

Gerelateerde nieuwsberichten

Schatkamer en tentoonstelling in Burgerweeshuis geopend

Interieur als versterking van de architectuur Burgerweeshuis

Wessel de Jonge: ‘Met het Burgerweeshuis is een cirkel rond’

Renovatie Burgerweeshuis: terug naar de essentie van het gebouw

Het Timmermansoog: Proeftuin N

Het Timmermansoog: Analogen

Het Timmermansoog: Zivilarchitektur

Het Timmermansoog: Gelegenheidswerk

Het Timmermansoog: Arch-i-Varis

Het Timmermansoog: Stadsbank

Het Timmermansoog: Bajespuin

Expositie Habitat: Expanding Architecture in Het Nieuwe Instituut

Het Timmermansoog: Wonen

Het Timmermansoog: Geloof

Video: winnaars Zuiderkerkprijs en Geurt Brinkgreve Bokaal 2018

Het Timmermansoog: Niet-stad

Het Timmermansoog: Vakmanschap

Het Timmermansoog: Brexit

Het Timmermansoog: Acceptatie

Het Timmermansoog: Deur

Het Timmermansoog: Groot

Andere nieuwsberichten

Prinsjesdag: geld voor meer woningen en verduurzaming industrie

Gisteren, 17:18

Het kabinet heeft op Prinsjesdag onder andere maatregelen aangekondigd om nieuwbouw van woningen te stimuleren.

Helmond kiest team Kraaijvanger Architects en abcnova voor Huis voor de Stad

Gisteren, 16:08

Na een Europese aanbesteding selecteerde de gemeente het team van Kraaijvanger Architects en abcnova op basis van de reflectie op de opdracht en de visie op werkwijze en communicatie.

Architectenweb Podcast – Gesprek met Robert Mulder over het ontwerp van distributiecentra

Gisteren, 13:35

In deze aflevering praat Michiel van Raaij, hoofdredacteur van Architectenweb, met Robert Mulder, architect en oprichter van Mulderblauw, over de inpassing en het ontwerp van distributiecentra en hoe die opgave nu aan het veranderen is.