Hans van der Heijden

Het Timmermansoog: Bajespuin

16 januari 2018, 11:30

De Bijlmerbajes is verkocht en wordt binnenkort gesloopt. Aan het voorhof van de voormalige gevangenis zijn in de tentoonstelling Bye Bye Bajes de vijf inzendingen voor de herontwikkeling gepresenteerd. AM en BAM gaan het terrein ontwikkelen naar een masterplan van OMA. Dat schept verwachtingen.

Toen ik Bouwkunde studeerde, vertelde mijn vader voor het eerst over het jonge Office for Metropolitan Architecture. Hij was projectmanager bij de Rijksgebouwendienst en werkte met ene Rem Koolhaas aan de Arnhemse koepelgevangenis. Alhoewel mijn vader en zijn collega´s gereserveerd waren over zijn aanstelling (al was het maar omdat hij voor een veel te laag honorarium werkte en voor dat bedrag ook nog eens een exorbitante hoeveelheid tekeningen produceerde) maakte hij indruk door zijn verbale kwaliteiten. `Dit is de eerste architect die fatsoenlijk uit zijn woorden komt,´ sprak mijn vader, die het niet erg op had met dat volk, aan de avondmaaltijd. En inderdaad, de ontwerptoelichting was even goed geschreven als scherpzinnig en stelde een probleem aan de orde. Het ontwerp zelf werd bijna terloops aan de man gebracht.

OMA nam stelling in de discussie over het falende humanitaire regime van gevangenissen als de Bijlmerbajes. De Bijlmerbajes is gebouwd volgens het Amerikaanse principe van de telephone pole. Iedere gevangene leefde in zijn eigen toren en verplaatste zich, al dan niet begeleid, via een lange centrale corridor, die al snel de Kalverstraat werd genoemd. Het privévertrek had aanvankelijk geen tralies. Mijn vader bezeerde zich lelijk bij het testen van het onbreekbare glas. De werkelijkheid bleek echter weerbarstig. Het glas ging uiteindelijk toch kapot en de torens werden voorzien van tralies. De logistiek van het paviljoenmodel bleek al snel te ingewikkeld en te kostbaar.

Een belangrijke vaststelling van OMA was dat het panopticon-principe in Arnhem was omgedraaid. De bewakers die vanuit het midden van de koepel ooit de gevangenen in eenzame opsluiting observeerden, werden 100 jaar later in de gaten gehouden door gevangenen die vrijelijk over de ringen langs de cellen liepen. Deze inversie was de impuls voor het renovatievoorstel van OMA. De bruikbaarheid van de koepel als erfstuk werd in een volstrekt nieuwe realiteit onderzocht. Het ontwerp ademde geen spoor van nostalgie.

De ontwerptoelichting en de zinsbegoochelende tekeningen zouden hun werk doen in culturele kringen. Maar ook zonder realisatie oversteeg het plan zichzelf. Terugkijkend is vast te stellen dat het een ideevormende, kritische werking had: OMA maakte de kachel aan met het hete hangijzer van de humanitaire opsluiting en voorzag het nieuwe gevangenisprogramma in centraalbouw voor het eerst van beelden. De rest is geschiedenis. Naar het schijnt zijn de eerste gevangenissen van het centraalbouwtype alweer rijp voor sluiting.

Bye Bye Bajes laat zien hoe weinig gelegenheid de moderne tendercultuur biedt voor een vergelijkbare ideeënstrijd. Onze overheid is er doeltreffend in geslaagd om de vrije markt zó te beteugelen dat grote verschillen tussen de vijf biedingen op het oog ontbreken. Die uniformiteit zou kunnen duiden op ijzersterke ideeën van de uitschrijvers van de tender. Die zijn ook grotendeels onbetwistbaar. Natúúrlijk is een nieuw woongebied duurzaam gebouwd. Natúúrlijk is de vraag naar hergebruik van bestaand vastgoed aan de orde.

En natúúrlijk is de geschiedenis van de Bijlmerbajes monumentaal. Maar nu net op dat punt, het punt waar een sociale geschiedenis raakt aan de gebouwde erfenis daarvan, blijkt onze overheid niets van de uitgenodigde ontwikkelteams te verlangen. Alle voorstellen laten het voorhofje keurig intact. De telephone pole die zo onhandig was bij het verplaatsen van gevangenen, en de muur rondom de enclave zijn blijkbaar van zo’n monumentaal belang dat deze alle masterplannen structureren. Bovendien blijken ze min of meer geëigend voor het verlangde woningbouwprogramma. De overerfde paviljoenopzet is een handig vehikel voor de noodzakelijke marktdiversificatie.

Het masterplan van OMA blinkt uit in de verpletterende eenvoud van beeld en woord. De route die de corridor vervangt is ‘Een Nieuwe Kalverstraat’, die is opgetuigd met bouwsels van celdeuren, tralies en prefab betonnen gevelpanelen. Ook enkele woontorens zijn voorzien van de markante L-vormige gevelpanelen.

Is dit ontwerp een product van succesvol duurzaamheidsbeleid en erfgoedpolitiek? Of is het een uiting van beleidsambtenarenkitsch? OMA’s Bijlmerrestanten doen denken aan de TV-serie ‘Creatief met Kurk’. Ik hoor het Arjan Ederveen zeggen: ‘Het basismateriaal van vandaag is Bajespuin’, waarna hij een reeks melige pergola’s en bruggetjes in elkaar knutselt. Ik neem subiet aan dat in de context van de Bajestender de correcte winnaar is gekozen. Een heel andere kwestie is of dergelijke tenderprocedures geschikt zijn om belangrijke grootschalige culturele opgaven te stellen. Was bij de Bijlmerbajes wel echt wat te kiezen? Zijn dit nu alle ambities die een stad als Amsterdam met man en macht op tafel kan krijgen?

Hans van der Heijden is architect. Hij geeft leiding aan het bureau Hans van der Heijden Architect, en werkt daarnaast als publicist en docent. Zijn ‘timmermansogen’ dagen hem voortdurend uit om met humor en afstand over de (internationale) ontwikkelingen van zijn vak te schrijven. Voor Architectenweb doet hij dat in een maandelijkse column.