Hans van der Heijden

Boijmans Van Beuningen circa 1935

Hans van der Heijden

Boijmans Van Beuningen circa 1935

Het Timmermansoog: Boijmans

14 januari 2020, 9:20

“Rotterdam, haar topcollectie en de cruciale vernieuwing van Boijmans Van Beuningen” is de titel van het beleidsstuk dat de restauratie en vernieuwing van het museum met die naam richting moet geven. Het presenteert een verdubbeling van de bezoekersaantallen, flexibiliteit, transparantie van de plinten, nut en noodzaak van retail en horeca alsmede de gedeeltelijke sloop als onvermijdelijk. Terwijl het rommelt in Rotterdamse architectenkringen en drie architectencombinaties plannen maken, houdt het museum zich afzijdig van de publieksdiscussie. Wat heeft de stad eigenlijk in handen, met dat Boijmans?

Geen archief, geen geschiedenis, geen architect, legde een architectuurhistoricus mij een keer uit. Dat geldt bij uitstek voor de Rotterdamse stadsarchitect Ad van der Steur. Omdat het stadsarchief door het meibombardement van 1940 is vernietigd, is niet veel over hem bekend. Het door hem ontworpen Boijmans werd in 1935 opgeleverd. In 1941 vond juist in dit gebouw de tentoonstelling Nederland bouwt in baksteen plaats. Dat was cru. Het gebouw stond net buiten de brandgrens aan de rand van de gehavende binnenstad. De bezetters steunden de tentoonstelling over de bouwcultuur van het Nederlandse broedervolk. Museumdirecteur Hannema werd na de oorlog beticht van collaboratie. Op zijn zachtst gezegd was het naoorlogse frame van Boijmans en alles wat daarbij hoorde ongunstig. Besmet blazoen, geen geschiedenis, geen gebouw, basta.

Op de tentoonstelling was Van der Steur een van de hoofdfiguren. In zijn tekstbijdrage aan de catalogus onttrok hij zich aan het cultureel-historische perspectief van de tentoonstelling. Hij benadrukte de tektonische mogelijkheden van baksteen en het eigentijdse gebruik ervan. Die stellingname is te begrijpen in de context van het zogenaamde City-ideaal, dat in het interbellum door ondernemers in gang was gezet. Samen met stadsstedenbouwkundige Witteveen gaf Van der Steur gestalte aan een comfortabele woonstad. Rotterdam was een rauwe stad. Ook toen al was sprake van een grootschalige stadsvlucht.

Zo ontwikkelde Rotterdam zich in het interbellum tot een baksteenstad. Jules Deelders spiegelstad van staal, beton en glas, ‘kant’lend in het tegenlicht’, kwam decennia later. Het City Ideaal beoogde de middenstand aan de stad te binden door de realisatie van stedelijk comfort. Hét succes was de wijk Blijdorp waar baksteengevels klassieke straten, avenues en pleinen vormden. Boijmans was het architectonische complement – een experiment met de stoffelijkheid van baksteen, ondersteund door natuursteen-, koper- en houtdetails – een cultuurtempel van havenjongens.

In het interbellum was je pas architect als je Rome had gezien. Waarschijnlijk heeft ook Van der Steur de grand tour ondernomen om de klassieken te bestuderen. De opzet van Boijmans is verklaarbaar uit de palazzotypologie die vanaf de 15^e eeuw werd ontwikkeld. Het Romeinse palazzo was een woonzetel voor de welgestelde landadel. Karakteristiek is het hof dat wachtruimte voor bezoekers en toegang tot het huis bood. In de representatie van hun macht en welstand was die ruimte cruciaal. Naar de inzichten van die tijd drukte de geometrie goddelijke perfectie uit. Er pasten bijvoorbeeld denkbeeldige kubussen in. Soms werd een diensthof toegevoegd, bedoeld voor de logistiek van het huishouden. Daar stonden de paarden en de koetsen en werd eten en drinken van het land binnengebracht. De bewoners verlieten hun palazzo zelden via de voordeur.

De Romereizigers namen het palazzo mee terug naar huis. Het type landde niet in de woningbouw, maar in de nieuwe bouwopgaven van grootschalige instituties, zoals Berlages Gemeentemuseum en Dudoks raadhuis van Hilversum, waar de dynamische bouwmassa’s zijn gebaseerd op axiale hofplattegronden. In het geval van Boijmans loste de dubbelhofvariant van het palazzotype een museaal probleem op. Rondom een perfect vierkant hof lagen de tentoonstellingsruimten. Een diensthof loste de logistiek op. Daar lagen de stafruimten, het auditorium en de dienstingangen. De entree was onder de toren in het bouwdeel dat de twee hoven van elkaar scheidt.

Het diensthof had een U-vormige plattegrond dat zich opende naar de achterkanten van de herenhuizen aan de Westersingel. Op die plek leek het museum apert ‘onaf’, hetgeen later de bouw van de Bodonvleugel zou provoceren. Het representatieve hof gebruikte Van der Steur niet als een publieksruimte. Via een eigenzinnige opeenvolging van trappen en hallen gaan bezoekers onder de toren door naar binnen. Het representatieve hof blijft vrijwel onzichtbaar. Precies die eigenaardigheden maken aanpassingen ingewikkeld. Of misschien is het beter om te zeggen dat Van der Steurs variant van het dubbelhoftype ervoor zorgde dat Boijmans zich nooit ontwikkelde tot een samenhangend geheel. De entreeroute maakt indruk, maar is moeilijk geschikt te maken voor mindervaliden en grote bezoekersstromen. De monumentenstatus problematiseert zulke onvolkomenheden.

In ronkende taal stelt het beleidsstuk de ‘topcollectie’ centraal. Natuurlijk. Inzake het museumgebouw komt men niet verder dan de ‘typisch Rotterdamse uitstraling’. Dat lijkt mij een bepaald armzalig uitgangspunt voor de ‘cruciale vernieuwing’ van dit weerbarstige pronkstuk.

Hans van der Heijden is architect en werkt daarnaast als publicist en docent. Over het werk van zijn bureau, Hans van der Heijden Architect, is vorig jaar het boek Street Architecture verschenen. Hij is honorary visiting professor aan de University of Liverpool en geeft les aan de Academie van Bouwkunst in Rotterdam.

Trefwoorden

column hans van der heijden boijmans van beuningen het timmermansoog

1	Masterplan omvangrijke gebiedsontwikkeling Westland aangenomen dinsdag, 30 mei
2	Geschakelde woningen Statt geven steeg in Spijkerkwartier een gezicht dinsdag, 30 mei
3	Architectenweb symposium: ontwerpen met de natuur woensdag, 31 mei
4	EVA architecten ontwerpt demontabel houten kantoorpand woensdag, 31 mei
5	Eerste bomen geplant bij Wonderwoods in Utrecht vrijdag, 26 mei

Het Timmermansoog: Boijmans

Trefwoorden

Best gelezen

Gerelateerde nieuwsberichten

Gerelateerde video's

Andere nieuwsberichten

Avond over 'Nieuwe vormentaal in houtarchitectuur’ in Pakhuis De Zwijger

Heldere uitstraling voor herontwikkeld kantoorpand in centrum Utrecht

EVA architecten ontwerpt demontabel houten kantoorpand

Architectenweb symposium: ontwerpen met de natuur

Woningplatform ziet interesse voor schaars huuraanbod stijgen

Toezichthouder: zonnepanelen via omvormer makkelijk te hacken

Boek brengt brutalistische gebouwen in Nederland in kaart

VDL Groep wil De Meeuw volledig overnemen

Noord-Holland vraagt 1,2 miljard voor landelijk gebied

Amsterdam volgens Atlas aantrekkelijkste stad om in te wonen