Hans van der Heijden

Het Timmermansoog: Arch-i-Varis

13 maart 2018, 9:15

Alsof de oude rollen van de architect niet meer voldoen is de Branchevereniging van Nederlandse Architecten (BNA) op zoek naar nieuwe rollen. Op 8 februari lichtte de directeur van de BNA, Fred Schoorl, vier toekomstscenario’s toe in Pakhuis De Zwijger. De zaal zinderde van vernieuwingsdrang. Ik was erbij.

Schoorl ontwikkelde de scenario’s aan de hand van twee vragen waarvan hij vooronderstelde dat deze dwingend zijn voor de toekomstige ontwikkeling van het architectenvak. Hoe zet de architect technologische ontwikkelingen in? En houdt de architect wel of niet vast aan auteursrecht? Hij voorzag de diverse scenario’s van rolmodellen met olijke neologismen als de Arch-i-Bot, Arch-i-Preneur, Arch-i-Net en de Tech-Architect. De vraag naar het auteursrecht werd een even zo guitige keuze tussen ‘copyright of copyleft.’

Schoorl is de voorman van de Nederlandse architecten, niet van de architectuur. Het woord Arch-i-Tectuur gebruikte hij niet één keer. Wat wel duidelijk werd, was dat Schoorl zich distantieert van al die dinosaurussen die klagen over verloren posities, rechten en plichten, auteursrechten en andere bijzaken, terwijl de moderne tijd hen voorbij snelt, des yeux qui ne voient pas.

Ik durf dus niet de indruk te wekken zo’n zeurende dino te zijn. Voor je het weet ben je afgeserveerd als een Arch-i-Varis, een Arch-eo-Loog of iets anders Arch-i-olijks. Vernieuwing is realiteit, net als het weer, echt waar. Maar wat is eigenlijk de realiteit van de huidige bouwindustrie?

Ik maakte diezelfde week mee dat er twee natuurstenen ornamenten werden afgeleverd op een bouwplaats. Ik had voorgesteld om deze in beton uit te voeren, maar het bleek goedkoper om de ingewikkelde vorm in China te laten maken in natuursteen. Een simpele PDF van de werktekening volstond bij de totaal gemechaniseerde productie van de ornamenten.

Op die dag werden houten kozijnen op een andere bouwplaats geleverd. Ook deze schijnbaar traditionele producten worden al vele jaren gemechaniseerd gemaakt. De computer rekent uit wat de optimale inkorting van de kozijnprofielen is. Seriematigheid speelt geen enkele rol meer. Wel belangrijk is dat de benodigde kozijnen steeds net op tijd arriveren op de bouwplaats, zodat ze gelijk geplaatst kunnen worden.

Bouwende projectontwikkelaars gaan inmiddels nog verder. Zij beschikken over computersystemen waarin de verkoop, prijscalculatie, werkvoorbereiding en uitvoering gekoppeld zijn. Ook daarin speelt seriematigheid een beperkte rol. Binnen een kwartier krijg je een richtprijs van een woningbouwproject, dat vervolgens binnen enkele maanden gerealiseerd kan worden, en waarbij individuele opties eenvoudig zijn door te voeren. Dit soort ontwikkelingen is de mechanisering en zelfs de robotisering ver voorbij.

Het auteursrecht is voor architecten allang betekenisloos. Het is een kwart eeuw geleden dat ik de eerste architectenovereenkomst voorgelegd kreeg waarin ik niet alleen moest afzien van die rechten, maar ook moest beloven dat alle maquettes, tekeningen, dossiers, schetsen en zelfs alle niet met name genoemde dingen die ik zou maken in het kader van de opdracht op eerste aanzegging aan de opdrachtgever ter beschikking zou stellen. Dezelfde opdrachtgever eiste onbeperkt entree tot mijn kantoor.

In Pakhuis De Zwijger was Schoorl’s finest hour nog niet voorbij. Een aantal ontwerpers leverde de voorbeelden bij zijn rolmodellen. Eerlijk gezegd kon ik ze als Arch-i-Varis niet goed uit elkaar houden. Ze hadden het over computers die slimme dingen kunnen in de productie. Een filmpje demonstreerde hoe je er houten blokjes mee kunt zagen en in gekke figuren op elkaar kunt stapelen. Ik leerde dat je tegels kunt ontwerpen om die ergens anders te laten 3D-printen. En je kunt bekistingsmallen voor beton laten 3D-printen. Vormen zijn vrij en, geloof het of niet, series kunnen klein zijn, zo beloofden de ontwerpers kordaat.

Auteursrecht, daar doen deze ontwerpers niet aan, alhoewel een mevrouw er als de kippen bij was om te vermelden dat haar software gepatenteerd was. Dezelfde dame liet zonder pardon weten dat de kredietcrisis een zege was geweest voor het vak, omdat háár bureau in die tijd sterk gegroeid was. Er was ook nog een meneer die in zijn vrije tijd reclame maakt voor een internetprovider en opzichtig met zijn mobieltje spelend vroeg wat de vraag ook al weer was.

Kortom, men verbeeldde de toekomst van eergisteren. Ludwig Hilberseimer mopperde al dat het gebrek aan creatieve kracht bij architecten subiet werd ingenomen door een zoektocht naar originaliteit. De in De Zwijger getoonde halfproducten zijn niks nieuws en pijnlijk klein gedacht in een wereld waarin de industrie al veel verder is met de investeringen in de robotisering van hun productie. Die laat het echt niet bij geinige halfproducten en andere Arch-i-Prullaria. Het is klinkklare nonsens dat hier effectieve toekomstscenario’s, of zelfs maar zinvolle vernieuwingen, naar voren werden gebracht.

Het is niet van vandaag of gisteren dat architecten nieuwe rollen zoeken. Niet zelden bestaan die uit activiteiten op velden die tegen het ontwerpvak aan liggen: communicatie, organisatie, ondernemen. Het is heel gezond dat architecten zich niet opsluiten in hun eigen wereld. Er wordt gezegd dat de Renaissance-kunstenaar Filippo Brunelleschi de allereerste moderne architect was. Volgens de overlevering was hij een communicatiewonder, organisator en ondernemer. Echter, Brunelleschi kon iets wat anderen niet konden: een grote overspanning bedenken, die inpassen in de half voltooide Dom van Florence en de koepel tot duurzame schoonheid verheffen. Hij had exclusieve kennis.

Schoorl had het niet over dit soort essentialia van de Arch-i-Tectuur. De beroepsgroep stond vrolijk in zijn hemd in De Zwijger.

Hans van der Heijden is architect, en werkt daarnaast als publicist en docent. Over het werk van zijn bureau, Hans van der Heijden Architect, is zojuist het boek Street Architecture verschenen. Zijn ‘timmermansogen’ dagen hem voortdurend uit om met humor en afstand over de (internationale) ontwikkelingen van zijn vak te schrijven. Voor Architectenweb doet hij dat in een maandelijkse column.