Copyright: Transformatie ex-Casa 400 ( VMX)
Copyright: Een van de winnaars 'Bouwen op Elkaar' ( Licht-Licht-Ruimte-Vrijheid)
Copyright: IJdock ( John Lewis Marshall)
Copyright: Kustzone Almere ( ZUS)
Copyright: Eurojust ( Mecanoo Architecten, Royal Haskoning en DS Landschapsarchitecten)
Copyright: Noord-Hollands Archief ( Karin Borghouts)
Copyright: Hotel ( Concrete)
Copyright: Van architect naar... productmanager ( Carl Stahl)
Copyright: Transformatie kantoorgebouw tot woongebouw ( Jan Bochmann Architecten)
Copyright: Chrystal ( Studio Roosegaarde)
Copyright: De Natuurderij ( Erwin Zijlstra)
Copyright: Spiegelhuis ( Jeroen Musch)

2013: verdieping crisis, eerste tekenen herstel

24 december 2013, 14:10
Het afgelopen jaar bereikte de omzet in de architectuur een nieuw dieptepunt. Voor het eerst sinds het begin van de economische crisis zijn ook tekenen van herstel zichtbaar. Zo zijn dit jaar enkele oudere projecten doorgestart en zijn ook enkele – helemaal nieuwe – grotere woningbouwprojecten gelanceerd.

Tekst Michiel van Raaij

In Eindhoven wordt stug doorgewerkt aan de transformatie van de oude Philips fabrieksterreinen (zoals Strijp S en Strijp R), in Den Haag verrijst de komende jaren het ene na het andere grote gebouw voor internationale organisaties (ICC, Eurojust, EPO), in Utrecht krijgt langzaam maar zeker het stationsgebied vorm (station, Vredenburg, stadskantoor), in Rotterdam heeft OMA straks drie grote projecten op zijn naam staan (De Rotterdam, Coolsingel, stadskantoor) en in Amsterdam worden zowel op de Zuidas als langs de IJ-oevers projecten uitgevoerd (respectievelijk woontorens, kantoorgebouw Deloitte, campus VUmc en IJdock, Overhoeks, Houthaven).

En dat zijn alleen nog maar wat sleutelprojecten in de grote steden. In de kleinere steden en dorpen binnen en buiten de Randstad wordt eveneens doorgebouwd. Kantoren, woningen, zorggebouwen, hotels, bedrijfsgebouwen, infrastructurele voorzieningen… hoewel het veel minder is dan voor de economische crisis, wordt er door heel Nederland nog altijd gebouwd. Terwijl de eisen die we aan gebouwen stellen groeien, veroudert de bestaande voorraad ieder jaar. Een constante update van de gebouwenvoorraad blijft daarom nodig.

Min zestig procent
Het is onmogelijk om de Nederlandse architectuur te bespreken zonder de gevolgen van de economische crisis die de bouw na 2007 heeft getroffen in ogenschouw te nemen. Zowel de BNA als het CBS hebben becijferd dat de omzet van de architectenbranche de afgelopen zes jaar met meer dan zestig procent is afgenomen. De werkgelegenheid in de branche is hier direct aan gekoppeld en kent een vergelijkbare, zo niet ergere krimp. Vanwege de grote onzekerheid in de markt houden veel bureaus hun personeelsbestand immers zo klein mogelijk.

Bij gebrek aan werk bij grotere bureaus zijn veel architecten de afgelopen jaren voor zichzelf begonnen, een deel van de architecten zoekt zijn heil inmiddels in een ander vak. Met de serie ‘Van architect naar…’ heeft Architectenweb afgelopen zomer in kaart gebracht waar architecten zoal terecht komen. Vooral bedrijfstakken rond de architectuur blijken kansrijk: de aannemerij, projectontwikkeling, maakindustrie, meubelindustrie, schade-expertise, fotografie, et cetera.

Met opnieuw krimpende omzet hadden architectenbureaus het bijzonder zwaar. In de eerste helft van 2013 ging een recordaantal van 33 architectenbureaus failliet. Architecten stonden daarin niet alleen: de bouw als geheel kende een groeiend aantal faillissementen. Ingenieursbureau Cauberg Huygen maakte een doorstart, CRH Clay Solutions hief drie fabrieken op en het Materia Inspiration Centre sloot na drie jaar zijn deuren.

Krimpende overheid
Hoewel de rijksoverheid zich al jaren tot doel stelt te krimpen, is daar wat betreft de rijksbegroting nog niet zoveel van te merken. De enige manier om de te hoge uitgaven te dekken, en zo binnen de Europees afgesproken kaders voor het begrotingstekort te blijven, is door lastenverzwaring.

Wat betreft zijn ruimtegebruik krijgt de krimpende overheid wel snel vorm. Om zijn taken uit te voeren heeft het rijk steeds minder gebouwen en terreinen nodig. De concentratie van activiteiten speelt hierin een belangrijke rol.

Die concentratie wordt voor een deel gefaciliteerd in nieuwe gebouwen. Zo zijn in de binnenstad van Den Haag het afgelopen jaar twee kantoortorens naar ontwerp van de Duitse architect Hans Kollhoff opgeleverd. In het Rijkskantoor Turfmarkt, zoals het Rijksvastgoedbedrijf het gebouw noemt, heeft geen enkele ambtenaar een vaste werkplek en moeten straks 6.000 ambtenaren werken. Met deze nieuwbouw is een verzameling aan oude kantoorgebouwen in de periferie van Den Haag overbodig geworden.

De krimp van het aantal ambtenaren in combinatie met het veel efficiëntere ruimtegebruik leidt er al voor 2020 toe dat het rijk met dertig procent minder kantoorruimte toe kan. Het rijk lijkt er niet aan te ontkomen een deel van dit vastgoed te slopen. Voor een deel van deze kantoorruimte zal geen nieuwe functie gevonden kunnen worden. Bovenop deze kantoorgebouwen komen de komende jaren ook nog allerlei andere gebouwen en gebieden vrij, zoals het Marineterrein in de binnenstad van Amsterdam.

Met bovenstaande ontwikkeling in het achterhoofd is het wel begrijpelijk dat Rijksbouwmeester Frits van Dongen aandacht vroeg voor deze transformatieopgave. De formulering die hij daarbij gebruikte was wel onhandig. “In Nederland wordt niet meer gebouwd”, stelde Van Dongen in Nieuwsuur en het FD. Een uit de bocht gevlogen chargering, die de machteloze positie van de Rijksbouwmeester onderstreepte. De rijksoverheid bouwt nog wel, maar doet dat via DBFMO’s en daar is Van Dongen niet bij betrokken.

Een greep uit de bouwactiviteit van de rijksoverheid: onder de rook van Schiphol werd aan het einde van het jaar het nieuwe onderkomen van de Koninklijke Marechaussee geopend, deze zomer opende in Den Haag een nieuw officiershotel (http://www.architectenweb.nl/n31591), dit voorjaar opende het nieuwe Paleis van Justitie in Amsterdam zijn deuren, en in Den Haag wordt binnenkort gestart met de bouw van het nieuwe onderkomen van de Hoge Raad.

Deïnstitutionalisering
Onder overheidsdruk is de architectuurkant van de culturele sector opgegaan in de zogenaamde ‘creatieve industrie’. 2013 was het jaar dat deze zijn gezicht liet zien. Het Stimuleringsfonds Architectuur heet voortaan Stimuleringsfonds Creatieve Industrie; het NAi heet nu Het Nieuwe Instituut. Dat laatste instituut hield afgelopen zomer zijn eerste tentoonstellingen. Om architectuur niet boven design en e-cultuur te plaatsen gaat de eerste nieuwe grote tentoonstelling over de decors van fotograaf Erwin Olaf. Naar ‘ouderwetse’ architectuur is het vooralsnog zoeken in Het Nieuwe Instituut.

Net als de maatschappij als geheel wordt ook de architectuur getroffen door een deïnstitutionalisering, stelt voormalig NAi-directeur Ole Bouman, die dit najaar in Shenzhen in recordtijd een indrukwekkende biënnale neerzette in een verzameling van getransformeerde industriële gebouwen, zoals een oude glasfabriek. De deïnstitutionalisering toont zich op allerlei plaatsen. Zo is Het Berlage Instituut dit jaar opgegaan in de TU Delft en is het daarbij omgedoopt tot The Berlage, met Nanne de Ru als nieuwe directeur. De BNA en Architectuur Lokaal houden heldhaftig hun hoofd boven water, maar hebben hun tijdschriften al wegbezuinigd. Hun toekomst is onzeker.

Utiliteitsbouw en woningbouw
Hoewel er op de kantorenmarkt een stevige overcapaciteit bestaat, is bestaande bouw voor sommige huurders geen oplossing. Zo staan de leegstaande gebouwen soms op de verkeerde plek of voldoen ze niet meer aan de eisen. Op een aantal centraal gelegen plekken worden daarom nog altijd hoogwaardige nieuwe kantoorgebouwen gebouwd.

Zo werd langs de Utrechtsebaan in Den Haag dit najaar Monarch II naar ontwerp van MVSA architects opgeleverd, en wordt langs de A10 in Amsterdam druk gebouwd aan een nieuw kantoor voor Deloitte/AKD naar ontwerp van PLP Architecture met OeverZaaijer.

De leegstaande kantoorgebouwen waarvoor geen nieuwe huurders meer in zicht zijn worden massaal afgeboekt en waar mogelijk getransformeerd. Vaak tot hotel of starterswoningen, maar steeds vaker ook tot grotere woningen.

Het Woonakkoord dat aan het begin van het jaar door D66, ChristenUnie, SGP, PvdA en VVD is opgesteld is door de politiek voorgesteld als ‘impuls voor de bouwsector en de doorstroming op de woningmarkt’. De BTW-verlaging op woningrenovaties levert volgens de BNA ‘tientallen banen’ voor architecten op. Het algehele effect van het Woonakkoord op de bouw schat de BNA echter negatief in. De verhuurdersheffing van 1,75 miljard per jaar lijkt de woningcorporaties weinig te schaden. Zij kunnen dit doorberekenen aan hun huurders. Daarmee is feitelijk sprake van een lastenverzwaring waarmee de rijksbegroting rechtgebreid wordt, zo stelt senator Adri Duijvesteijn, en wordt de noodzakelijke hervorming van de woningmarkt uitgesteld. Het gros van de economen delen die analyse. Duijvesteijn is ook bang dat woningcorporaties voorlopig weinig nieuwe woningen zullen bouwen.

Een rap herstel van de woningmarkt is niet te verwachten, maar dit jaar zijn wel de eerste positieve impulsen zichtbaar. Vooral door andere partijen dan woningcorporaties zijn dit jaar voor het eerst ook nieuwe woningbouwprojecten gestart. Zo lanceerde AM en MN een nieuw plan voor een woontoren op Overhoeks in Amsterdam, en presenteerde Provast een plan voor een woon- en hoteltoren bij het Amstelstation in Amsterdam. Ook zijn de eerste oudere woningbouwprojecten, zoals de Amsterdamse Houthaven, doorgestart.

Het karakter van die nieuwbouw is wel anders dan we gewend zijn. Zo is een steeds groter aandeel ervan particulier opdrachtgeverschap (PO) of collectief particulier opdrachtgeverschap (CPO). De eerste fase van de Houthaven betreft de bouw van Blok 0: een serie woongebouwen onder CPO waarin architecten een belangrijke rol spelen. Zo gaat dat op steeds meer plekken. Veel gemeenten profileren zich met PO, Almere voorop, maar CPO moet hierbij zeker niet vergeten worden. In Rotterdam regent het van de initiatieven. En onlangs kondigde een bouwgroep aan in Zutphen een woonwijk voor senioren te gaan ontwikkelen.

Hoewel de huizenprijzen dit jaar toch nog 5% zijn gedaald, groeit het vertrouwen in de woningmarkt gestaag. Het lijkt er daarom veel op dat de bodem bereikt is en dat komend jaar de woningbouwproductie weer zal aantrekken. Het is te hopen dat architecten als eerste van deze groei kunnen profiteren.

Nieuwe generatie
De economische crisis heeft de Nederlandse architectuur in een slagveld veranderd. Een aantal gevestigde bureaus heeft zich er doorheen geslagen en komt er nu sterker uit, maar daarnaast heeft ook een aantal jonge bureaus zijn kans gegrepen. 2013 was ook het jaar dat een aantal van hen in de spotlight stonden. Zo werd RAAAF (Rietveld Architecture Art Affordances) bijvoorbeeld tot Architect van het Jaar gekroond. Een bureau dat op een zeer vernieuwende wijze het ontwerpersvak beoefent.

De meest besproken ontwerper van het jaar was Daan Roosegaarde. Hij was overal: als gast bij het televisieprogramma Zomergasten, met een tentoonstelling in het Stedelijk Museum in Amsterdam, in het nieuws met zijn slimme snelweg, als ambassadeur van de Dutch Design Week en daar met meerdere installaties te zien. Roosegaarde heeft met zijn interactieve ruimtelijke composities architectonische vormgeving ergens geïntroduceerd waar het nog niet bestond en maakt zo voorheen ondenkbare toekomsten mogelijk.

Trefwoorden

raaaf 2013 herstel jaaroverzicht het nieuwe instituut woningbouw de nieuwe realiteit daan roosegaarde economische crisis rijksvastgoedbedrijf frits van dongen

Gerelateerde nieuwsberichten

Andere nieuwsberichten

Tech-startups gezocht voor Ruud van Berkel Award 2025
2 uur geleden

Dijkmagazijn duurzaam herbestemd tot gastenverblijf
Gisteren, 15:38

Boodschap van de brugpijler
Gisteren, 13:16

Boek belicht ruimtelijke geschiedenis van Den Haag door de eeuwen heen
Gisteren, 10:17

Gelderland roept op tot snellere procedures voor vol stroomnet
Gisteren, 09:42

Zuid-Holland kijkt langs A4 en N11 naar ruimte voor zonnepanelen
1 juli, 4:31

MVRDV benoemt Floris Overheul tot nieuwe algemeen directeur
1 juli, 2:17

Meer hypotheekaanvragen voor verbouwing en verduurzaming huis
1 juli, 12:09

Noodroep KNVB aan politiek om sportaccommodaties te redden
30 juni, 12:16

Minder vergunningen voor nieuwbouwwoningen afgegeven in eerste vijf maanden
27 juni, 10:55
Ga naar het nieuws-archief
ATAG Nederland
KUBUS | Specialist in BIM-software
SAPA
Reynaers Aluminium Nederland
Jansen
SAB-profiel bv
Aliplast Aluminium Systems
Kingspan Light & Air
Hagemeister GmbH & Co. KG
ALUCOBOND®
Tarkett BV
Kawneer
Grohe Nederland B.V.
Malaysian Timber Council
OCS | Office Cabling Systems
Swisspearl Nederland
Forster Nederland N.V.
VELUX Commercial Benelux B.V.
Sempergreen
Houthandel van Dam
Aluprof Nederland BV
QbiQ Wall Systems
Forbo Flooring
Schüco Nederland BV
Cedral
Sto Isoned bv
Triflex bv
Gorter Luiken BV
wienerberger
Knauf Insulation
DUCO Ventilation & Sun Control
IsoBouw Systems bv
Mview+
Rockfon (ROCKWOOL B.V.)
Gira Nederland B.V.
Kingspan Geïsoleerde Panelen
GEZE Benelux B.V.
Renson
Metaglas Groep
ABB | Busch-Jaeger
Jung | Hateha B.V.
Knauf B.V.
Saint-Gobain Building Glass Benelux
Faay Vianen B.V.
objectflor
Boon Edam Nederland B.V.
Hunter Douglas Architectural
VOLA Nederland BV
Forbo Eurocol Nederland B.V.
EQUITONE gevelpanelen
Holonite B.V.
AXOR + hansgrohe
FALK®
Tata Steel Colorcoat®
Ontwerpers
Lidmaatschappen
Nieuwsbrieven
Leveranciers
Lidmaatschappen
Adverteren

Architectenweb
Over ons
Contact

© 2002 - 2025 Architectenweb BV / Voorwaarden / Privacy / Disclaimer / Sitemap
Annuleren
OK
Sluiten
Doorgaan
Inloggen
Maak een gratis persoonlijk account aan