2013: verdieping crisis, eerste tekenen herstel

24 december 2013, 14:10

Het afgelopen jaar bereikte de omzet in de architectuur een nieuw dieptepunt. Voor het eerst sinds het begin van de economische crisis zijn ook tekenen van herstel zichtbaar. Zo zijn dit jaar enkele oudere projecten doorgestart en zijn ook enkele – helemaal nieuwe – grotere woningbouwprojecten gelanceerd.

Tekst Michiel van Raaij

In Eindhoven wordt stug doorgewerkt aan de transformatie van de oude Philips fabrieksterreinen (zoals Strijp S en Strijp R), in Den Haag verrijst de komende jaren het ene na het andere grote gebouw voor internationale organisaties (ICC, Eurojust, EPO), in Utrecht krijgt langzaam maar zeker het stationsgebied vorm (station, Vredenburg, stadskantoor), in Rotterdam heeft OMA straks drie grote projecten op zijn naam staan (De Rotterdam, Coolsingel, stadskantoor) en in Amsterdam worden zowel op de Zuidas als langs de IJ-oevers projecten uitgevoerd (respectievelijk woontorens, kantoorgebouw Deloitte, campus VUmc en IJdock, Overhoeks, Houthaven).

En dat zijn alleen nog maar wat sleutelprojecten in de grote steden. In de kleinere steden en dorpen binnen en buiten de Randstad wordt eveneens doorgebouwd. Kantoren, woningen, zorggebouwen, hotels, bedrijfsgebouwen, infrastructurele voorzieningen… hoewel het veel minder is dan voor de economische crisis, wordt er door heel Nederland nog altijd gebouwd. Terwijl de eisen die we aan gebouwen stellen groeien, veroudert de bestaande voorraad ieder jaar. Een constante update van de gebouwenvoorraad blijft daarom nodig.

Min zestig procent
Het is onmogelijk om de Nederlandse architectuur te bespreken zonder de gevolgen van de economische crisis die de bouw na 2007 heeft getroffen in ogenschouw te nemen. Zowel de BNA als het CBS hebben becijferd dat de omzet van de architectenbranche de afgelopen zes jaar met meer dan zestig procent is afgenomen. De werkgelegenheid in de branche is hier direct aan gekoppeld en kent een vergelijkbare, zo niet ergere krimp. Vanwege de grote onzekerheid in de markt houden veel bureaus hun personeelsbestand immers zo klein mogelijk.

Bij gebrek aan werk bij grotere bureaus zijn veel architecten de afgelopen jaren voor zichzelf begonnen, een deel van de architecten zoekt zijn heil inmiddels in een ander vak. Met de serie ‘Van architect naar…’ heeft Architectenweb afgelopen zomer in kaart gebracht waar architecten zoal terecht komen. Vooral bedrijfstakken rond de architectuur blijken kansrijk: de aannemerij, projectontwikkeling, maakindustrie, meubelindustrie, schade-expertise, fotografie, et cetera.

Met opnieuw krimpende omzet hadden architectenbureaus het bijzonder zwaar. In de eerste helft van 2013 ging een recordaantal van 33 architectenbureaus failliet. Architecten stonden daarin niet alleen: de bouw als geheel kende een groeiend aantal faillissementen. Ingenieursbureau Cauberg Huygen maakte een doorstart, CRH Clay Solutions hief drie fabrieken op en het Materia Inspiration Centre sloot na drie jaar zijn deuren.

Krimpende overheid
Hoewel de rijksoverheid zich al jaren tot doel stelt te krimpen, is daar wat betreft de rijksbegroting nog niet zoveel van te merken. De enige manier om de te hoge uitgaven te dekken, en zo binnen de Europees afgesproken kaders voor het begrotingstekort te blijven, is door lastenverzwaring.

Wat betreft zijn ruimtegebruik krijgt de krimpende overheid wel snel vorm. Om zijn taken uit te voeren heeft het rijk steeds minder gebouwen en terreinen nodig. De concentratie van activiteiten speelt hierin een belangrijke rol.

Die concentratie wordt voor een deel gefaciliteerd in nieuwe gebouwen. Zo zijn in de binnenstad van Den Haag het afgelopen jaar twee kantoortorens naar ontwerp van de Duitse architect Hans Kollhoff opgeleverd. In het Rijkskantoor Turfmarkt, zoals het Rijksvastgoedbedrijf het gebouw noemt, heeft geen enkele ambtenaar een vaste werkplek en moeten straks 6.000 ambtenaren werken. Met deze nieuwbouw is een verzameling aan oude kantoorgebouwen in de periferie van Den Haag overbodig geworden.

De krimp van het aantal ambtenaren in combinatie met het veel efficiëntere ruimtegebruik leidt er al voor 2020 toe dat het rijk met dertig procent minder kantoorruimte toe kan. Het rijk lijkt er niet aan te ontkomen een deel van dit vastgoed te slopen. Voor een deel van deze kantoorruimte zal geen nieuwe functie gevonden kunnen worden. Bovenop deze kantoorgebouwen komen de komende jaren ook nog allerlei andere gebouwen en gebieden vrij, zoals het Marineterrein in de binnenstad van Amsterdam.

Met bovenstaande ontwikkeling in het achterhoofd is het wel begrijpelijk dat Rijksbouwmeester Frits van Dongen aandacht vroeg voor deze transformatieopgave. De formulering die hij daarbij gebruikte was wel onhandig. “In Nederland wordt niet meer gebouwd”, stelde Van Dongen in Nieuwsuur en het FD. Een uit de bocht gevlogen chargering, die de machteloze positie van de Rijksbouwmeester onderstreepte. De rijksoverheid bouwt nog wel, maar doet dat via DBFMO’s en daar is Van Dongen niet bij betrokken.

Een greep uit de bouwactiviteit van de rijksoverheid: onder de rook van Schiphol werd aan het einde van het jaar het nieuwe onderkomen van de Koninklijke Marechaussee geopend, deze zomer opende in Den Haag een nieuw officiershotel (http://www.architectenweb.nl/n31591), dit voorjaar opende het nieuwe Paleis van Justitie in Amsterdam zijn deuren, en in Den Haag wordt binnenkort gestart met de bouw van het nieuwe onderkomen van de Hoge Raad.

Deïnstitutionalisering
Onder overheidsdruk is de architectuurkant van de culturele sector opgegaan in de zogenaamde ‘creatieve industrie’. 2013 was het jaar dat deze zijn gezicht liet zien. Het Stimuleringsfonds Architectuur heet voortaan Stimuleringsfonds Creatieve Industrie; het NAi heet nu Het Nieuwe Instituut. Dat laatste instituut hield afgelopen zomer zijn eerste tentoonstellingen. Om architectuur niet boven design en e-cultuur te plaatsen gaat de eerste nieuwe grote tentoonstelling over de decors van fotograaf Erwin Olaf. Naar ‘ouderwetse’ architectuur is het vooralsnog zoeken in Het Nieuwe Instituut.

Net als de maatschappij als geheel wordt ook de architectuur getroffen door een deïnstitutionalisering, stelt voormalig NAi-directeur Ole Bouman, die dit najaar in Shenzhen in recordtijd een indrukwekkende biënnale neerzette in een verzameling van getransformeerde industriële gebouwen, zoals een oude glasfabriek. De deïnstitutionalisering toont zich op allerlei plaatsen. Zo is Het Berlage Instituut dit jaar opgegaan in de TU Delft en is het daarbij omgedoopt tot The Berlage, met Nanne de Ru als nieuwe directeur. De BNA en Architectuur Lokaal houden heldhaftig hun hoofd boven water, maar hebben hun tijdschriften al wegbezuinigd. Hun toekomst is onzeker.

Utiliteitsbouw en woningbouw
Hoewel er op de kantorenmarkt een stevige overcapaciteit bestaat, is bestaande bouw voor sommige huurders geen oplossing. Zo staan de leegstaande gebouwen soms op de verkeerde plek of voldoen ze niet meer aan de eisen. Op een aantal centraal gelegen plekken worden daarom nog altijd hoogwaardige nieuwe kantoorgebouwen gebouwd.

Zo werd langs de Utrechtsebaan in Den Haag dit najaar Monarch II naar ontwerp van MVSA architects opgeleverd, en wordt langs de A10 in Amsterdam druk gebouwd aan een nieuw kantoor voor Deloitte/AKD naar ontwerp van PLP Architecture met OeverZaaijer.

De leegstaande kantoorgebouwen waarvoor geen nieuwe huurders meer in zicht zijn worden massaal afgeboekt en waar mogelijk getransformeerd. Vaak tot hotel of starterswoningen, maar steeds vaker ook tot grotere woningen.

Het Woonakkoord dat aan het begin van het jaar door D66, ChristenUnie, SGP, PvdA en VVD is opgesteld is door de politiek voorgesteld als ‘impuls voor de bouwsector en de doorstroming op de woningmarkt’. De BTW-verlaging op woningrenovaties levert volgens de BNA ‘tientallen banen’ voor architecten op. Het algehele effect van het Woonakkoord op de bouw schat de BNA echter negatief in. De verhuurdersheffing van 1,75 miljard per jaar lijkt de woningcorporaties weinig te schaden. Zij kunnen dit doorberekenen aan hun huurders. Daarmee is feitelijk sprake van een lastenverzwaring waarmee de rijksbegroting rechtgebreid wordt, zo stelt senator Adri Duijvesteijn, en wordt de noodzakelijke hervorming van de woningmarkt uitgesteld. Het gros van de economen delen die analyse. Duijvesteijn is ook bang dat woningcorporaties voorlopig weinig nieuwe woningen zullen bouwen.

Een rap herstel van de woningmarkt is niet te verwachten, maar dit jaar zijn wel de eerste positieve impulsen zichtbaar. Vooral door andere partijen dan woningcorporaties zijn dit jaar voor het eerst ook nieuwe woningbouwprojecten gestart. Zo lanceerde AM en MN een nieuw plan voor een woontoren op Overhoeks in Amsterdam, en presenteerde Provast een plan voor een woon- en hoteltoren bij het Amstelstation in Amsterdam. Ook zijn de eerste oudere woningbouwprojecten, zoals de Amsterdamse Houthaven, doorgestart.

Het karakter van die nieuwbouw is wel anders dan we gewend zijn. Zo is een steeds groter aandeel ervan particulier opdrachtgeverschap (PO) of collectief particulier opdrachtgeverschap (CPO). De eerste fase van de Houthaven betreft de bouw van Blok 0: een serie woongebouwen onder CPO waarin architecten een belangrijke rol spelen. Zo gaat dat op steeds meer plekken. Veel gemeenten profileren zich met PO, Almere voorop, maar CPO moet hierbij zeker niet vergeten worden. In Rotterdam regent het van de initiatieven. En onlangs kondigde een bouwgroep aan in Zutphen een woonwijk voor senioren te gaan ontwikkelen.

Hoewel de huizenprijzen dit jaar toch nog 5% zijn gedaald, groeit het vertrouwen in de woningmarkt gestaag. Het lijkt er daarom veel op dat de bodem bereikt is en dat komend jaar de woningbouwproductie weer zal aantrekken. Het is te hopen dat architecten als eerste van deze groei kunnen profiteren.

Nieuwe generatie
De economische crisis heeft de Nederlandse architectuur in een slagveld veranderd. Een aantal gevestigde bureaus heeft zich er doorheen geslagen en komt er nu sterker uit, maar daarnaast heeft ook een aantal jonge bureaus zijn kans gegrepen. 2013 was ook het jaar dat een aantal van hen in de spotlight stonden. Zo werd RAAAF (Rietveld Architecture Art Affordances) bijvoorbeeld tot Architect van het Jaar gekroond. Een bureau dat op een zeer vernieuwende wijze het ontwerpersvak beoefent.

De meest besproken ontwerper van het jaar was Daan Roosegaarde. Hij was overal: als gast bij het televisieprogramma Zomergasten, met een tentoonstelling in het Stedelijk Museum in Amsterdam, in het nieuws met zijn slimme snelweg, als ambassadeur van de Dutch Design Week en daar met meerdere installaties te zien. Roosegaarde heeft met zijn interactieve ruimtelijke composities architectonische vormgeving ergens geïntroduceerd waar het nog niet bestond en maakt zo voorheen ondenkbare toekomsten mogelijk.

Trefwoorden

raaaf 2013 herstel jaaroverzicht het nieuwe instituut woningbouw de nieuwe realiteit daan roosegaarde economische crisis rijksvastgoedbedrijf frits van dongen

1	Nominaties Publiek gebouw van het Jaar bekend woensdag, 09 oktober
2	Nieuwe entree Werelderfgoed Kinderdijk: waagstuk voor jonge architecten donderdag, 10 oktober
3	'Groene' hogeschool voor Floriadeterrein Almere maandag, 14 oktober
4	Bouw Kunstwerf Groningen van start gegaan maandag, 14 oktober
5	De Zwarte Hond ontwerpt grote woonwijk in Kigali woensdag, 09 oktober

Gerelateerde nieuwsberichten

NVM: beste kwartaal woningmarkt sinds 2008

'Herstel woningmarkt gaat jaren duren'

'Amsterdam moet bouwen, bouwen, bouwen'

‘Minder kantoren? Dan moet provincie betalen’

Plannen A'dam Toren Overhoeks gepresenteerd

Goedkopere eengezinswoningen mogelijk

S&P ziet in 2015 licht herstel op woningmarkt

EIB: forse daling werkgelegenheid in de bouw

Groen licht voor sectorplan bouw

Open oproep herbestemming rijksvastgoed

Omzet bouw groeit voor het eerst in twee jaar

Eindhoven steekt 1,9 miljoen in Design Week

Reiziger tevreden over Rotterdam Centraal

Extra locaties voor 3.600 woningen Amsterdam

Orderportefeuille woningbouw stijgt licht

PvdA: meer huurwoningen voor middengroepen

ING: 'Einde aan jarenlange omzetkrimp architecten'

Station Rotterdam Centraal officieel geopend

Rotterdam Centraal laat niemand onberoerd

Akkoord over bouw Pontsteiger

Nog meer banen weg bij Vestia

Karakus treedt terug als wethouder Rotterdam

Banken hebben genoeg buffers voor vastgoed

Rotterdammers tevreden over stad en leven

Koolhaas alom aanwezig tijdens Motel Mozaïque

'Herstel woningmarkt lang niet overal'

'20.000 banen bouw behouden door lage btw'

OESO: Nederland moet meer halen uit steden

Sterkste groei nieuwbouwverkopen in drie jaar

BNA: lichte verbetering, geen extra banen

'Btw bouwgrond moet omlaag naar zes procent'

Zomerrondleidingen door De Rotterdam

Rotterdam wil bakfietswijk en studentenkwartier

Corporaties gaan veel minder woningen bouwen

Calvin Klein bouwt hoofdkantoor in Houthavens

'Veel ontslagen bij woningbouwcorporaties'

Meeste architecten ontwikkelen nieuwe diensten

Wooninvesteringsfonds verkoopt huurhuizen

IMF richt vizier op huizenprijzen

Aanhouding collega schokte oud-Vestiatopman

Budget startersleningen Amsterdam bijna op

Huizenverkopen schieten 44 procent omhoog

Corporatiebeleid had scherper gekund

Rijksvastgoedbedrijf officieel van start gegaan

Scholten & Baijings ambassadeur DDW 2014

Ambtenaren laten hoogtevrees wegmasseren

Bouw tweede project OMA in Shenzhen gestart

Flexibele transformatie OMA voor Lafayette

BNA: voor het eerst meer banen sinds crisis

PBL: wees voorzichtig met woningen bouwen

CBS: architecten krijgen meer opdrachten

'Minder huizen te koop in grote steden'

Meer bouwvergunningen verleend

Rotterdam uitgeroepen tot beste stad Europa

Woningmarkt Amsterdam sterk in de lift

Ontleedkundig laboratorium wordt hotel

OMA ontwerpt expohal Shanghai

Akkoord over verbetering infrastructuur Zuidas

Roosegaarde ontwerpt 'Icoon Afsluitdijk'

Minder regels bij zelf bouwen van een huis

Realisatie woongebouw Pontsteiger van start

Design Innovation Medal voor Daan Roosegaarde

DP6 ontwerpt appartementengebouw Overhoeks

Andere nieuwsberichten

Architectuurhistoricus Charles Jencks (80) overleden

2 uur geleden

Jencks wordt beschouwd als de belangrijkste denker van het postmodernisme.

AM ontwikkelt nieuw kantoorpand naast Station Eindhoven

Vandaag, 11:48

De ontwikkelaar heeft impressies naar buiten gebracht van het gebouwontwerp, gemaakt door de Architekten Cie.

OZ presenteert hoogbouwcomplex in de Binckhorst

Vandaag, 10:49

Over twee jaar start de bouw van hoogbouwproject B-PROUD in Den Haag.

'Groene' hogeschool voor Floriadeterrein Almere

Gisteren, 15:27

Aeres Hogeschool laat op het Floriadeterrein in Almere een gebouw neerzetten, waar onder meer opleidingen op het gebied van voedsel en groene stedelijke ontwikkeling worden aangeboden.

Boek: Atlas of emerging practices

2 uur geleden

Het omvangrijke boekwerk schetst een interessant beeld van de – flexibele – architectuurpraktijk van jonge bureaus, verzameld rond het platform New Generations.

'Prijs energielabel A geschat op 22.000 euro'

Vandaag, 09:36

Huizenbezitters die hun woning energiezuinig willen maken, gaan ervan uit duizenden euro's kwijt te zijn voor aanpassingen.

Centrale bank grijpt in op woningmarkt

Vandaag, 09:00

Volgens De Nederlandsche Bank zijn de risico's op de woningmarkt de laatste jaren flink toegenomen.

Nederlandse steden trekken internationaal nieuwe inwoners

Gisteren, 17:00

De afgelopen twintig jaar trokken de Nederlandse steden meer nieuwe bewoners aan dan dat er vertrokken, maar nieuwkomers komen nu vooral uit het buitenland, aldus het PBL.