In Almere opent over enkele weken de Floriade. Centraal op het terrein, op de grens tussen land en water, ligt straks een klein maar intrigerend bouwwerk waaraan momenteel de laatste hand wordt gelegd. Dit Kunstpaviljoen Flevoland, dat intrigeert door zijn cirkelvormen en zijn lichtroze kleur, is ontworpen door Studio Ossidiana uit Rotterdam. Een uitstekende aanleiding om langs te gaan bij oprichters Alessandra Covini en Giovanni Bellotti, die me anderhalf uur lang weten te betoveren met hun beelden en verhalen over tuinen, fragmenten, herinneringen, terrazzo en vogels. “We zijn eigenlijk nooit klaar met onze ontwerpen; we kijken erop terug, onderhouden ze, blijven verbeteringen aanbrengen en voor ze zorgen. Vervolgens leidt dat weer tot nieuwe projecten,” vertelt Giovanni. “We zien onze studio als één groot project, waarin alles samenhangt.”

Hoewel beide afkomstig zijn uit Italië, leerden Alessandra en Giovanni elkaar in Delft kennen. “Ik studeerde aanvankelijk aan de Politecnico di Milano,” vertelt Alessandra, “daarna als Erasmus-student in Lissabon. Maar beide opleidingen waren me te dogmatisch. Ik zocht een bredere kijk op architectuur, zodat ik me veelzijdiger kon ontwikkelen. Vrienden van me studeerden toen in Delft. Ik hoorde er goede dingen over en dat bleek te kloppen. Ik vond het heerlijk; je werd echt uitgedaagd om je eigen houding in de architectuur te vinden.”
Giovanni was al afgestudeerd in Venetië, maar kwam naar Delft vanwege The Why Factory.

“Delft had toen een geweldige reputatie. Ik wilde bij Winy Maas studeren en kon tegelijkertijd stagelopen bij The Why Factory. En er waren nog veel andere professoren, Paola Viganò bijvoorbeeld, die ik ook nu nog bewonder. Ik zou een half jaar blijven, maar ik woon inmiddels – met een onderbreking voor een post graduate-programma aan MIT in Boston – al twaalf jaar in Nederland.”

“Studio Ossidiana begon met een onderzoeksproject,” zegt Alessandra. “Petrified Carpets, dat onder andere werd getoond tijdens de Salone del Mobile in Milaan en op de Dutch Design Week, was een soort minerale tuin, waarin we onderzoek deden naar het concept van het tapijt, als artefact en als architectonische ruimte, in combinatie met een onderzoek naar de mogelijkheden van beton. Op basis van dat onderzoek werden we uitgenodigd voor een kunstproject bij een school in Vleuten. Dat was het begin van onze samenwerking.”

Urban jewellery

“We besloten om een speelplaats te maken, mede geïnspireerd door de beroemde speelplaatsen van Aldo Van Eyck. Ook wij wilden de kinderen middels een installatie uitnodigen om zelf een fantasievol spel te bedenken met eigen regels en uitdagingen, om in te rennen, te klimmen, te glijden en te verstoppen. Een wereld op zich, waarin leerlingen tijdens hun schoolperiode kunnen opgroeien.” Het werk, Horismos gedoopt, bestaat uit een cirkelvormig grondvlak met daarin een reeks lijnen die zijn uitgewerkt tot zachtgroene betonnen schijven met grillige afgeronde vormen. “Die vormen ontstonden uit allerlei motieven, zoals de ‘verborgen geometrie’ die besloten ligt in speeltoestellen als glijbanen en klimrekken, maar ook heuvellandschappen, heggen en tuinmuren,” legt Giovanni uit.

“Wij zijn ervan overtuigd dat kinderen gevoelig zijn voor dingen die met zorg gemaakt zijn. Daar gaan ze direct ook zelf zorgzaam mee om. Daarom maakten we wanden van terrazzo, als een vorm van urban jewellery. Al tijdens de presentatie hebben we een eerste reeks materiaalmonsters laten zien. Dat maakt het altijd meteen heel tastbaar. We werken vaak met Tomaello uit Vlaardingen. Dat bedrijf werd honderd jaar geleden opgericht door een terrazzospecialist met wortels in de regio’s Veneto en Friuli Venezia Giulia, waar deze kennis oorspronkelijk vandaan komt. Het blijft fascinerend, die vloeistof die in steen verandert. Je kan er eindeloos veel mee doen: allerlei kleuren, toeslagmaterialen erin, noem maar op.”

“Er zitten nog andere verhalen achter het ontwerp,” zegt Alessandra, “We waren ook geïntrigeerd door de Romeinse limes, die vlak bij Vleuten liep en die soms de vorm aannam van een rivier, maar soms ook letterlijk een muur was.” Giovanni vult aan: “Zo’n muur stellen we ons dan voor als iets dat bestaat uit verschillende, in de loop van de geschiedenis bij elkaar gebrachte lagen en elementen. Misschien wel gemaakt uit bijzondere stenen meegebracht van kruisvaarten, naast oude mozaïeken, of met ornamenten uit tuinen, die vaak weer ontleend zijn aan textiel, of vormen van hagen, ga zo maar door.”

Alessandra laat een reeks eeuwenoude beelden van tuinen en hagen zien, onderdeel van een ware schat aan referentiemateriaal op allerlei terreinen. “Er zijn allerlei verbanden tussen architectonische ornamenten, materialen, betekenissen, momenten in de geschiedenis, geografische locaties en landgebruik. Die verbanden kunnen ook nu nog betekenis hebben. We willen ze herontdekken en toepassen in onze projecten. De wereld van ornamentiek is voor ons zo vervlochten met die van functionaliteit dat we daartussen helemaal geen onderscheid meer kunnen of willen maken.”

Verzamelen, herinneren, ontdekken

Horismos was belangrijk voor het ontwikkelen van een eigen taal, erkennen beide. “Maar nog belangrijker was de winnende inzending voor de Prix de Rome daarna,” vertelt Alessandra. “De voorgeschreven locatie daarvan was de Sixhaven in Amsterdam, tegenover het Centraal Station, aan de overkant van het IJ. In onze visie zou het IJ, door de groei van Amsterdam Noord, zich ontwikkelen tot het geografisch centrum, het Canal Grande van Amsterdam. Wat zou je daar dan willen laten gebeuren? We ontwierpen een collectie van drijvende publieke ruimten, elk met een specifiek doel en karakter, waarvoor de Sixhaven zou dienen als uitvalsbasis en als plek om naartoe terug te keren.”

 Het concept herinnert aan Aldo Rossi’s beroemde Teatro del Mondo voor de Biënnale in Venetië van 1980. Niet onterecht, volgens Giovanni. “Dat was inderdaad een van de inspiratiebronnen. Maar drijven en verplaatsen komen vaker terug in ons werk, bijvoorbeeld in de drijvende tuin die we maakten in Istanbul. Een belangrijkere inspiratie was John Hejduk, een die ons toestaat om meer eigentijdse thema’s te integreren. Zoals de toestand van onze leefomgeving, maar dan in bredere zin dan alleen het klimaat. We overwogen ook de culturele context, de verschillende Amsterdams die we ons kunnen voorstellen of kunnen wensdromen. In zekere zin is Hejduk ook de oorsprong van onze interesse in verzamelen, in collecties van fragmenten en herinneringen.”

“De eilanden of schepen werden gaandeweg figuurlijke ambassades, en namen uiteenlopende gedaanten aan: schoorstenen waarmee we vuur konden laten branden, plekken die uitnodigden om in het IJ te zwemmen, heuvels om te beklimmen. Onderweg vonden we ook beelden van het oude Obelt Badhuis dat hier na 1914 gelegen heeft en ook dat werd een inspiratiebron.” Alessandra vult aan: “Er zitten allerlei architectonische verwijzingen in, zoals naar de glaspaleizen van de negentiende eeuw, maar ook naar heel gewone dingen als fabrieksschoorstenen of bergen bulkgoederen in de haven.”

Een soort stedenbouwkundige Wunderkammer? “Niet helemaal,” vindt Alessandra. “We hebben ook het zeventiende-eeuwse stadspaleis van de familie Six bezocht, waarin elke kamer een Wunderkammer is. Maar ons ging het niet om trofeeën; wij wilden dat onze ambassades mensen zouden aanzetten tot actie en nieuwe manieren om de stad te gebruiken.” Giovanni knikt. “Dat was de kern: het vinden van nieuwe, experimentele vormen van publieke ruimte, om mensen te verleiden tot nieuwe, gezamenlijke activiteiten. Waar je samen zou kunnen koken, tuinieren, of spelen. Dat is sindsdien een belangrijk centraal thema in ons werk.”

Op prachtige, schilderachtige sfeerbeelden wordt inderdaad gespeeld, gezond, gezwommen, gekookt, en geklommen tussen groen en kleurrijke objecten die reflecteren in het water. Overal zijn vogels. Het zijn complexe beelden, foto’s van maquettes en planten geplaatst in echt water – de plassen op het dak van de uitbouw van de onderburen, zo blijkt – en verwerkt tot collages. Giovanni licht toe: “Dit was ook een poging om onze methodiek te vernieuwen. We hebben het idee losgelaten dat beeld ertoe dient om zoveel mogelijk van het project uit te leggen. In plaats daarvan varen we er letterlijk doorheen, op ontdekkingsreis in ons eigen project.”

“Amsterdam, zowel architectonisch-stoffelijk als imaginair, was de kern van dit onderzoek. Inmiddels zien we hoe universeel deze thematiek is voor tal van watersteden. We ondervonden het later in Istanbul, en ook voor Venetië, waar ik vandaan kom, gaat het op. Havensteden gaan altijd over oorsprongen en eindbestemmingen. Het schip en de kolenberg in de haven komen ergens vandaan en gaan ook weer ergens naartoe. Daarom durven we inmiddels ook hele specifiek lokale inspiraties met elkaar te confronteren; je kunt een beeld van een Ottomaans paviljoen bij de Bosporus prima combineren met het vuurwerk van een drijvende kermis op een Amsterdamse gracht of met de brug naast de Redentore.”

“Ook de tegenstellingen tussen landschap en infrastructuur, of die tussen ornament en functie zijn universeel. De manier waarop Nederland te maken heeft gehad met overstromingen, rivieren en delta’s en landschap in ontwikkeling, herinnert ons aan de Po-vallei, waar wij opgroeiden. We zijn daardoor in staat om over de tegenstelling tussen natuurlijke en kunstmatige landschappen heen te stappen.”

De vogels

Inmiddels zit ik ademloos te luisteren, geboeid en onder de indruk. Het werk van Studio Ossidiana prikkelt niet alleen door de visuele aantrekkelijkheid, het neemt je mee in een tijdloze en poëtische wereld van herinneringen, verwijzingen, fragmenten, verzamelingen en verhalen. De makers ervan zijn bovendien vaardige vertellers. Zo passeert in een korte tijd een lange reeks op het eerste gezicht uiteenlopende onderwerpen, maar als ze door Giovanni en Alessandra worden toegelicht blijken ze verrassend samenhangend, consistent en inspirerend.

Neem de vogels. In de projecten van Studio Ossidiana zijn ze overal. Zo ook in de studio aan de Delftsestraat: meer nog dan de talloze terrazzomonsters en de grote stellingkast met prachtige maquettes trekken twee grote vogelkooien de aandacht. De deurtjes staan open en de bewoners zitten er bovenop: een jonge felgroene papegaai en een enorme geadopteerde kraai die er, met licht van achteren, sinister uitziet.

“Ik heb iets met vogels. Dat klopt,” lacht Giovanni. “We leven voortdurend met ze samen, zeker hier in Nederland. En vogels staan natuurlijk ook voor reizen en ontdekken. Vogels en zaden zijn altijd de eersten die nieuwe ecosystemen in bezit nemen. Ze bepalen daarmee ook je idee van schaal en territorium, of hoe je kijkt naar de lucht in de vorm van infrastructuur. Of naar migratie. Vogels openen je geest. Niet voor niets zijn ze in vrijwel alle culturen rijk vertegenwoordigd in metaforen en symboliek. Ze bemiddelen tussen de aarde en het paradijs, ze spelen een hoofdrol in het verhaal van Sint Franciscus, ga zo maar door.”

“In Boston zorgde ik soms voor de papegaai van een docent. Dat bracht allerlei herinneringen terug aan mijn jeugd op de boerderij, waar we samenleefden met de beesten, terwijl de politics of species in de VS tegenwoordig nogal cru zijn. Iets, een plant of een dier, is bijvoorbeeld inheems, of invasive, of wild – heel zwartwit allemaal. Dat inspireerde me om te kijken naar ruimten en instrumenten die een rol spelen in de wisselwerking tussen mensen en dieren. En juist om dit als architect te doen, dus ook via esthetiek en ruimtelijke verhoudingen.”

“Zo heb ik bijvoorbeeld de beeldtaal van vogelkooien onderzocht, een onverwacht interessant en rijk onderwerp. Alleen al de rol die gedomesticeerde vogels spelen in de Europese kunstgeschiedenis! In het oude Rome werden al papegaaien als huisdier gehouden. Ook bij Renaissancekunstenaar Albrecht Dürer figureert de papegaai prominent, interessant genoeg in een metaforische rol als terugkerende getuige. In de achttiende eeuw vormden schilderijen van interieurs met vrouwen en vogels zelfs een volwaardig genre, een dubbele referentie aan een vorm van gevangenschap. Maar ook zuiver architectonisch: filosoof Michel Foucault ziet het archetype van het panopticum als ontleend aan de menagerie.”

“Het concept van de kooi is een interessant perspectief op allerlei ruimtelijke vraagstukken. Door middel van maquettes en installatie hebben we dat sindsdien vaak onderzocht. De City of Birds is daarvan een vertaling; een verzameling van verhalen, instrumenten en methoden die op een lichtvoetige manier het heldere onderscheid tussen wreedheid en vriendelijkheid ondergraaft en laat zien dat in werkelijkheid dit spectrum aan relaties veel ingewikkelder in elkaar zit.”

Hemel en aarde

Tot slot naar Almere. Ook in dat ontwerp zijn zitstokken en klimobjecten voor vogels geïntegreerd. “Three Floating Rooms, het Kunstpaviljoen Flevoland, is een expositieruimte voor land art en multimedia,” legt Alessandra uit. “Flevoland intrigeert ons. Die transformaties, van zee naar landbouwgrond en in het geval van het Weerwater weer naar water, zijn fascinerend. We begonnen met het bestuderen van vormen in het landschap, zoals geannexeerde voormalige eilanden zoals Schokland, of nieuwe zoals het IJsseloog. En er waren nog veel meer inspiratiebronnen: land art natuurlijk, maar ook zandheuvels, stranden en andere overgangen tussen land en water. Ook de landbouw was een inspiratiebron, de kassencomplexen, en natuurlijk de plaatselijke fauna.”

“Gaandeweg ontstonden drie kamers. De eerste noemden we de Haven, een open kamer die wordt gevormd door een ringvormige pier die het paviljoen verbindt met het land. Daarin drijft de tweede kamer, het Podium, dat kan worden gebruikt voor voorstellingen. En tenslotte het Observatorium, het eigenlijke paviljoen, een lichte translucente constructie die ’s avonds oplicht als een baken.”

“De oorspronkelijke opgave ging uit van een pier naar een terras met daarop het museum,” legt Giovanni uit, “maar wij wilden dat het contextueler werd, zoals hedendaagse land art en multimediaprojecten dat ook zijn. We wilden dat onze ingrepen veel meer een vorm van bemiddeling zouden worden met andere aspecten van de context. Daarom zien wij de haven als het belangrijkste onderdeel van het project. De haven biedt curatoren interessante mogelijkheden om hier vernieuwende installaties te maken. Maar je kan er ook gewoon zwemmen. Of vissen.”

“Pas gaandeweg landde het paviljoen aan het door ZUS ontworpen centrale plein. Toen dat duidelijk was hebben we, in de geest is van andere land art in Flevoland, gekeken naar manieren waarop we een plek met weinig eigenschappen zouden kunnen voorzien van meer context. Bijvoorbeeld door het Observatorium te beschouwen op een planetaire schaal, met een perfecte noord-zuid oriëntatie en met openingen die corresponderen met de opkomst en ondergang van de zon. Als een hemelkalender.”

Alessandra vult aan: “Als verbindende tegenhanger werd de ring van de Haven juist een hele aardse kalender. Ook hier waren de materialen onderdeel van onze aanvankelijke inzending. We hebben hiervoor surf & turf terrazzo ontwikkeld, met allerlei verschillende toeslagen erin, dat in twaalf secties – de maanden van het jaar – correspondeert met de groei en oogst van allerlei soorten schelpen, waaronder mosselen en oesters.”

De toekomst van het gebouw is nog niet helemaal duidelijk, vertelt Giovanni. “Het project zou tijdelijk zijn voor tenminste vijf jaar, als voorloper een groter museum voor deze onderwerpen. Dit paviljoen zou dan dienen als experimenteermogelijkheid voor nieuwe vormen van cureren. Maar misschien blijft het langer bestaan. Wat prima kan, want wat we nu maken is duurzaam genoeg. Maar je zou er ook voor kunnen kiezen om de Haven en het Podium langer te bewaren terwijl het Observatorium verdwijnt.”

Of het Kunstpaviljoen de opstap zal worden naar grotere, meer architectonische projecten weten ze nog niet. Giovanni: “We zijn ambitieus, maar waarin zich dat gaat vertalen laten we expres open. In het begin voelden we duidelijk een hele sterke behoefte om onze ideeën ook écht te realiseren, zelfs als er weinig tijd of budget was. Die verbetenheid is inmiddels wat minder geworden, we kunnen onze energie nu beter richten. Twee ontwikkelingen hebben onze aandacht. We willen verder onderzoek doen naar territorialiteit, wat overigens niet automatisch betekent dat we naar grotere projecten willen. En we willen verder met ons materiaalonderzoek, door ontwikkelen en misschien wel wat grotere objecten maken.”

Ook Alessandra sluit niets uit. “Maar als het echt over gebouwen gaat zijn we toch wel primair geïnteresseerd in publieke opgaven op het grensvlak van architectuur en stedenbouw. Een ontwerp voor een plein bijvoorbeeld, waarbij het kan gaan over ontmoeting en uitwisseling. Zolang we er maar de thema’s in kwijt kunnen die we tot nog toe op onze weg verzameld hebben. We zullen zien.”