Kunstmanifestaties tonen ongeziene kant van Brugge en de Belgische kust

In België zijn de Triënnale Brugge en Beaufort24 gestart. Architectenweb bezocht de manifestaties in respectievelijk de West-Vlaamse hoofdstad en de plaatsen langs de Belgische kust en zag tal van architectonische installaties en kunstwerken voorbijkomen. Onderweg spraken we onder meer met architecten van SO-IL en Studio Ossidiana en de curator van Beaufort24. “We willen een nieuwe laag toevoegen aan het verhaal.”

Star of the Sea

Hoewel de Triënnale Brugge en Beaufort24 gelijktijdig plaatsvinden en beide routes vrijwel naadloos op elkaar aansluiten, zijn het twee afzonderlijke evenementen. Het enige werk dat deel uitmaakt van beide manifestaties, is de op het strand van Zeebrugge begraven betonnen structuur Star of the Sea van de Britse kunstenaar Ivan Morison. Thematisch verschillen de Triënnale en Beaufort24 eveneens van elkaar, al sluiten ze tegelijk ook weer op elkaar aan. In Brugge onderzoeken de curatoren Shendy Gardin en Sevie Tsampalla onder het thema Spaces of Possibility de mogelijkheden voor verandering in een door Unesco beschermde Werelderfgoedstad, bij de achtste editie van Beaufort ligt de focus op de ‘ongeziene identiteit’ van Vlaamse kustplaatsen. Nog klein verschil: op de Brugse Triënnale zijn voornamelijk architectonische installaties te bezoeken, langs de Beaufort-route valt de balans uit in het voordeel van beeldende kunst.

De Triënnale bestaat uit twaalf architectuur- en kunstinstallaties, die (in de meeste gevallen althans) reageren op het thema en de plek waar ze staan. Zo biedt de Thaise architect Boonserm Premthada met de houten Tower of Balance een nieuw perspectief op de Brugse skyline, terwijl het bouwwerk dankzij diens open en lichte uitstraling ook een tegenhanger vormt voor de stenen (kerk)gebouwen in het centrum. Daarnaast brengt het paviljoen inclusief een beluidbare bronzen klok de locatie waar het staat wat meer voor het voetlicht; een vrij geïsoleerd gelegen deel van het Koning Albert I Park, aan de overkant van een autoweg. Het klinkt allemaal niet als hogere symbolische wiskunde wat de oprichter van Bangkok Project Studio heeft gedaan, maar dat geldt voor de meeste installaties die te zien zijn in Brugge. Echte verrassing is slechts bij een enkele inzending te vinden.

SO-IL

Common Thread van SO-IL behoort tot de interessantste installaties. In de tuin van een voormalig klooster in de Brugse binnenstad ontwierp het bureau in samenwerking met Summum Engineering een doorzichtig paviljoen dat door de buitenruimte meandert. Het bouwwerk onthult langzaamaan een plek die tot voor kort ontoegankelijk was voor het publiek; als bezoeker wandel je het paviljoen via een garagedeur in de naastgelegen straat binnen en hoe verder je loopt, hoe meer de buitenwereld zich aan je ontvouwt, totdat de textiele huid omhoog ‘flipt’ en je geheel buiten staat. Het materiaal van het omhulsel verwijst zowel naar het verleden (de Brugse traditie van kant maken) als de toekomst.

Het 3D-geprinte textiel is als één element, inclusief naden en alle variaties in steken en kleur, gefabriceerd van gerecyclede PET-flessen. Dat gebeurde in een drie maanden durend printproces in het lab van wetenschapper Mariana Pospescu op de TU Delft. Zij doet onderzoek naar textiele bekisting voor betonconstructies, omdat dit materiaal de belofte in zich draagt van grotere vormvrijheid en besparing van beton. Ook SO-IL is er bijzonder in geïnteresseerd, vertelt architect en partner van het bureau Florian Idenburg. “We willen ooit een compleet gebouw in fabric formwork storten, maar de techniek is er nog niet. Dit paviljoen is voor ons een eerste verkenning met het materiaal.” Common Thread vergde bijzonder weinig transportbewegingen; het volledig bouwwerk is in de kofferbak van een personenauto naar de locatie vervoerd.

Studio Ossidiana

Studio Ossidiana uit Rotterdam speelt bij diens Earthsea Pavilion eveneens met materiaal, in de zin van dat het iets ongebruikelijks toevoegt aan het historische centrum van Brugge. Het cilindrische paviljoen op het binnenplein van het vijftiende-eeuwse stadspaleis Hof Bladelin bestaat uit wanden van geologisch ogende grondlagen, die in de loop der maand begroeid raken. “We willen met dit paviljoen wat meer groen brengen in het Brugse stadshart, maar door de grond ook zachtheid toevoegen aan de harde, stenige omgeving”, zegt Giovanni Bellotti van Studio Ossidiana. De wanden van de zes meter brede silo zijn opgebouwd uit verschillende grondlagen, vermengd met planten- en bloemenzaden. In de komende maanden zal het paviljoen door de begroeiing en transformatie van de grondlagen zelf van gedaante veranderen. De vloer van de binnenruimte bestaat uit een laag schelpen - een verwijzing naar de historische relatie van Brugge met de zee. Het gaat niet alleen om visuele symboliek. “Als het regent, ruik je dankzij de geur die de schelpen afgeven zelfs de zee.”

Verbindingsweg tussen ziekenhuizen

De meest overtuigende en tot de verbeelding sprekende bijdrage aan de Triënnale is het kunstwerk Under the Carpet van de Belgische beeldend kunstenaar en architect Adrien Tirtiaux. Door middel van een drieledige ingreep maakt hij een deel van een oude verbindingsweg tussen twee vroegere ziekenhuizen in het Brugse centrum zichtbaar. Het Sint Janshospitaal en de Minnewaterkliniek waren tot 1976 via een kilometer lang viaduct en een tunnel met elkaar verbonden. De route loopt dwars door een gebied met woningen en restruimte. Het begindeel van het viaduct en de aflopende weg naar de tunnel onder de kliniek zijn er nog, maar het gebied is normaal gesproken deels afgesloten - en eigenlijk heb je er als niet-bewoner überhaupt niets te zoeken.

Tirtiaux heeft losse fragmenten van de voormalige verbinding met elkaar samengesmolten tot een installatie. Uit het poortgebouw, tevens het begin van het vroegere viaduct, rolt nu als een tong een ‘tapijt’ met mos en ander groen. Dit tapijt symboliseert de met mos overwoekerde helling naar de tunnel aan de andere kant van de route. De groene laag op die weg is juist verwijderd, waardoor het lijkt alsof de kunstenaar deze in zijn geheel heeft opgehangen aan het poortgebouw. Fysieke elementen uit de omgeving zijn zo tot onderdeel van het kunstwerk gemaakt, wat het een enorme zeggingskracht geeft. Dat de installatie eerder een blik in het verleden biedt dan dat het ruimtelijke mogelijkheden voor de stad zichtbaar maakt, zoals het Triënnale-thema voorschrijft, doet daar niets aan af.

Beaufort24

De Vlaamse kust staat onder meer bekend om het strand, de ‘lelijke’ kustbebouwing met hotels en appartementen, en de befaamde 67 kilometer lange Kusttram tussen De Panne en Knokke. De plaatsen die aan de kustlijn liggen, worden ongeveer de helft van het jaar overspoeld door toeristen en mensen die er een tweede huis hebben. De identiteit van de dorpen en steden zelf zijn over het algemeen minder bekend. Els Wuyts, curator van Beaufort24, wil bij deze editie van de driejaarlijkse manifestatie daar de focus op leggen. “Tijdens de vorige edities is al veel aandacht besteed aan de zeelijn, die we allemaal kennen. Bij deze editie trekken we meer landinwaarts, om een nieuwe laag toe te voegen aan het verhaal dat we met Beaufort al twintig jaar vertellen. Ik wil laten zien wat er in de dorpsgemeenschappen leeft en in de groene omgeving eromheen. Ik heb als thema Fabric of Life gekozen, wat een metafoor is voor wat er leeft, hoe dingen met elkaar verbonden zijn en hoe we daarop als kunstenaars kunnen inhaken.”

Staging Sea

Een voorbeeld van hoe een kunstenaar dat doet is te vinden in De Panne. Bij de Sint-Pieterskerk, die in 2021 uit de eredienst is onttrokken en naar ontwerp van het Brusselse Fallow wordt herbestemd tot bibliotheek, heeft de Belg Filip Vervaet het Gesamtkunstwerk Staging Sea gerealiseerd. Bij de oplevering van de kerk in 1870 stond het gebouw midden in een duinlandschap. Het kerkplein is gedeeltelijk heringericht tot een duinlandschap en er is een fontein geplaatst die het getijdenverschil aan de Belgische kust zichtbaar maakt. Het hoogteverschil, dat tot vijf meter kan oplopen, wordt ‘realtime’ gemeten en vertaald naar de hoogte van de fontein, zodat bewoners en passanten kunnen ervaren hoe hoog het water in de enkele kilometers verderop liggende zee staat. Op het plein zijn verder zeven lantaarns geplaatst, waarvan de blauwgroene glazen lampen verwijzen naar het uit 1958 stammende schilderij Paysage aux Lanternes van Paul Delvaux. In de bibliotheek, die later dit jaar wordt geopend, komen de kleuren van de lantaarns en de glazen panelen rond de fontein ook terug, laat Vervaet weten. “Dankzij de wanden kun je de fontein beschouwen als een gewijde plek, zoals de kerk dat ook ooit was. Aanvankelijk wilde ik het werk Agora noemen, want het is bedoeld als een plek waar mensen samenkomen en ideeën uitwisselen”, zegt de kunstenaar.

Verschillende plekken

Een belangrijk doel van Beaufort (dat is vernoemd naar de gelijknamige weerkundige schaal) is om de Belgische kust te verrijken met beeldende kunst. Een deel van de werken is permanent, zodat er sinds de start in 2003 inmiddels een aardige verzameling kunstwerken in het gebied is ontstaan. Wat een bezoek aan de manifestatie bovendien zeer de moeite waard maakt, is dat je op uiteenlopende plekken komt. Zo staan er bij de huidige editie kunstwerken op de beroemde pier van Blankenberge en het Eerste Wereldoorlogsmonument in Nieuwpoort, maar ook meer afgelegen plekken zoals een parkje in Knokke-Heist. Een nadeel van een route die het hele kustgebied omvat, is dat de afstanden tussen de kunstwerken groot zijn en dat het soms lastig zoeken is. Voor wie de installatie Gazing Ball in Middelkerke niet kan vinden alvast een tip: het pas opgeleverde SILT is interessanter.

Monobloc-stoelen

Beaufort24 kent ook een omstreden inzending. Het werk Monobloc Moments van de in Amsterdam werkzame Finse kunstenares Sara Bjarland leidde tot hevig protest bij bewoners van Wenduine; de burgemeester ontving er zelfs een dreigbrief om. Het kunstwerk op een rotonde bestaat uit een stapel bronzen stoelen naar het evenbeeld van de bekende witte plastic Monobloc, die volgens onderzoek van The New York Times uit 2007 de meest gebruikte stoel ter wereld is. Bjarland, die het idee voor het werk onder meer ontleende aan de Monobloc-stoelen op de balkons van de woningen rond de rotonde, beschouwt de stoel als een symbool van de wegwerpmaatschappij. Daarnaast past het bij een al even dagelijks fenomeen als een rotonde.

Bewoners hadden er juist een tegengestelde mening over, vertelt Beaufort24-curator Wuyts. “Zij zagen dezelfde stoelen als die op hun balkon terug in het werk en vroegen zich af: is dit kunst? Ze hadden liever iets gezien dat de lokale visserij of de scheepvaart symboliseert. Maar er speelden meer zaken. De omwonenden hebben vier of vijf jaar lang te maken gehad met werkzaamheden in hun omgeving of ze waren om andere redenen boos op de politiek. Daarbij klopten de media het ook op; het bedrag dat was gespendeerd aan het kunstwerk (200.000 euro, waarvan de helft is betaald met gemeenschapsgeld, rw) werd naar buiten gebracht. Ook werd in de media veel focus gelegd op de vijandige toon in Facebook-groepen. De burgemeester is zich altijd sterk blijven maken voor dit kunstwerk en inmiddels zijn de gemoederen bedaard. Er is discussie over gevoerd, iedereen heeft er iets over kunnen zeggen en nu is het tijd om alle negativiteit achter ons te laten.”