“We voelden dat het tijd was. We hadden met veel plezier voor Rudy Uytenhaak gewerkt, maar we waren eraan toe om zelf te bepalen wat we belangrijk vinden en op welke manier wij architect willen zijn”, vertelt Karin Dorrepaal over het ontstaan van DOOR architecten. Partner Saskia Oranje vult aan: “Rond die tijd raakten we ook in gesprek met Wouter Valkenier van Studio Valkenier, die het eerste ambachtelijke en circulaire bedrijventerrein in Amsterdam wilde maken. Wij dachten meteen: dat is vet, we doen mee! Hands-on samen met allerlei partners kijken wat er kan en wat niet, en die kennis vervolgens ook verspreiden buiten de tuin. Dus daar gingen we: als ontwerper, ontwikkelaar en financier tegelijk. Uitvinden hoe we zo circulair mogelijk konden bouwen én zoveel mogelijk konden leren.”

Vlakbij Station Amsterdam Sloterdijk, ingesloten door grootschalige infrastructuur, ligt De Tuin van Bret: een handvol signaalrode gebouwtjes, gemaakt van zeecontainers, naast een verrassend grote wijngaard. In het verticaalste gebouwtje huist DOOR Architecten. We spreken elkaar op de bovenste verdieping met zicht rondom. Vreemd genoeg oogt de omringende stad minder vanzelfsprekend dan het roodgroene dorpje zelf. “Van de tien jaar dat we hier mogen blijven zijn er nu vijf voorbij. We zijn alweer op de helft,” vertelt Saskia. “Dit avontuur heeft ons destijds al radicaal gemaakt, en we merken dat we nog steeds radicaler worden. Inmiddels is ons gevoel van urgentie zó sterk geworden dat we alles wat we doen beoordelen op impact. Ook in onze persoonlijke levens.”

“Dit experiment was inderdaad vormend”, beaamt Karin. “We moesten in alles pionieren. Aanvankelijk vroegen we een klein aantal bedrijven heel lief of ze als founding partner ons kleine startende bedrijfje wilden sponsoren. Dat begon steeds veelbelovend, maar het liep uiteindelijk meestal toch stuk omdat ze niet echt begrepen wat we wilden. Dan hadden we ergens restmaterialen gescout om op te nemen in het paviljoen en in de tuin, en dan begint er ineens toch iemand te rekenen. Onze interesse in afgedankte materialen gaf ze ineens weer een prijs in euro’s. Dat was nou precies niet de bedoeling, want geld hadden we niet. We kwamen ze van hun afval af helpen, dat was het idee.”

Saskia ziet het ook positief: “Hartstikke goed natuurlijk, want blijkbaar hadden we bewustzijn voor waarde gekweekt. Alleen kwamen wij er niet verder mee. Toen hebben we juist veel bedrijven benaderd voor kleinere bijdragen, nu als participating partner. Kleinere puzzelstukjes maakten het behapbaarder en in ruil maakten wij ontwerpuren voor die bedrijven. Want circulariteit is voor ons veel breder dan denken in materiaalstromen alleen. Je wilt naar een soort ruil- en deeleconomie; naar een ander systeem rondom betekenis en waarde, waarin niet alles in geld wordt uitgedrukt.”

Er waren meer voordelen, vervolgt Karin. “Via dat netwerk konden we overal in de keuken kijken. Onze kozijnen komen bijvoorbeeld van Schipper Kozijnen. Daar zeiden we: wij passen altijd jullie nieuwe kozijnen toe, maar heb je misschien ook oude? Dat vonden ze maar een rare vraag, maar het leidde tot hele leuke gesprekken. We bezochten hun fabrieken en zagen wat recycling voor hun in de praktijk betekende. We zetten ze aan het denken en nu zijn ze naar eigen zeggen het eerste bedrijf ter wereld dat een 100% gerecycled kozijn aanbiedt.” Saskia vult aan: “Niet alleen dankzij ons hoor, maar wij vinden het wel leuk om daaraan te hebben bijgedragen. Zo kijken we er inmiddels ook naar: we willen zo veel mogelijk partijen helpen om een volgende stap te zetten op weg naar een toekomstbestendige leefomgeving. Niet alleen bedrijven die al heel ver zijn, maar ook bedrijven die pas net begonnen zijn. Door heel veel partijen te helpen om kleine stappen te zetten, hebben wij uiteindelijk maximale impact. En daar gaat het om.”

Middel en tussenfase

“Sociale duurzaamheid is ons uiteindelijk streven”, vertelt Karin. “Als architecten willen we bijdragen door fijne omgevingen te maken; woningen, kantoren, wat dan ook. Circulariteit staat nu in het middelpunt van de belangstelling, maar voor ons is het een middel in dienst van toekomstbestendigheid. En voor iedereen! Momenteel is duurzaamheid vaak nog een luxeartikel voor de happy few, maar wij vinden het bijvoorbeeld juist belangrijk om woningcorporaties te helpen om dat doel ook in sociale huurwoningen dichterbij te brengen.”

“Let op: nu komen de écht activistische verhalen!”, waarschuwt Saskia. “Want behalve een middel is circulariteit ook een tussenfase. De term circulair zal weer verdwijnen op het moment dat we ons als mens weer gezond tot de natuur weten te verhouden. Door de manier waarop we nu vervuilen en vernielen zijn we systematisch onze eigen leefomgeving aan het vernietigen. We moeten de balans herstellen, opnieuw leren hoe we op een duurzame en respectvolle manier onderdeel van die natuur kunnen uitmaken.” Karin beaamt dat direct: “Onderdeel van, inderdaad. Kees Klomp, iemand mij zeer inspireert, schreef laatst hoe hij zich ergert aan de term rentmeesterschap. Wij staan niet boven de natuur als een soort van uitverkorenen; we zijn hooguit te gast op deze aarde en we moeten letterlijk en figuurlijk onze plek weer leren kennen. Voor architecten betekent dat opruimen in plaats van vernietigen – regeneratief urbaniseren, zou je kunnen zeggen. En alleen als het echt nodig is, want in de R-ladder van Cramer staat Refuse nog altijd bovenaan. We moeten onszelf eraan blijven herinneren dat je ook kunt besluiten om dingen níet te doen.”

“Steeds meer willen zit heel diep in mensen. Kijk naar alle ruimte die we gebruiken voor het opslaan van dingen, troep, spullen, de we nooit gebruiken!”, roept Saskia verontwaardigd. “In die Shurgard-dozen overal, maar ook in onze eigen huizen. Verzamelwoede is een heel schadelijke welvaartsziekte.” Karin benadert het beschouwelijk: “Vóór de agrarische revolutie, toen de mens nog jager-verzamelaar was, was bezit letterlijk een last. Met de betekeniseconomie gaan we voor een deel weer naar die situatie terug. We zien dan vooral weer de waarde van familie, van zorgzaamheid, sociaal contact en vertrouwen.” Saskia verduidelijk direct: “Natuurlijk willen we niet terug in de tijd. Voor nieuwe technologie is juist een hoofdrol weggelegd. We hebben recent allemaal ervaren hoe met name digitalisering ons kan helpen om allerlei dingen slimmer en sneller te doen. Wij geloven in een leefwijze waarin natuur en technologie heel contrastrijk naast elkaar bestaan. Waarin je tussen twee Teams-overleggen door juist heel direct in contact staat met wind, zon en groen. Even de tuin in om wat frambozen te eten, bij wijze van spreken. Zo werken wij hier ook.”

“Het is bovendien een feit dat de mens het op deze planeet nooit eerder zo goed heeft gehad”, relativeert Karin. “Levensverwachting, welvaart, voedselvoorziening; alles is de afgelopen anderhalve eeuw met sprongen verbeterd. Alleen niet op een houdbare manier. Ook zie je dat meer welvaart niet langer automatisch tot meer welzijn leidt. We hebben steeds meer, maar worden er niet steeds gelukkiger van.” Saskia vervolgt: “Waar je vanaf wilt is die alomtegenwoordige, grijze, middelmatige technologie, en die vervangen door de combinatie van hightech en natuur. Weg met domme luchtkanalen die er alleen maar voor zorgen dat het altijd eenentwintig graden is, zodat we geen trui aan hoeven. Of ‘slimme’ verlichtingssystemen die ons bioritme stimuleren na het eerst te verstoren. Weg ermee, ga gewoon naar buiten!”

Holocratisch en open source

Ook als bedrijf zijn er nog stappen te zetten, denkt Karin. “We doen nu een leergang ‘betekenisvol ondernemen’. Na zes jaar zijn we heel tevreden met wat we als bedrijf hebben bereikt – mooie projecten, goed team, leuk gebouw, helemaal huisje-boompje-beestje – maar nu willen we door. Hoe gaan we verder professionaliseren? Hebben we wel de ideale bedrijfsvorm? Zijn wij nog steeds zelf de aangewezen personen om aan de top van de piramide te staan? Moet ons bureau niet juist helemaal af van dat piramidemodel? Om het hier verzamelde talent te binden en te laten bloeien kunnen we als social enterprise, want zo zien we onszelf, misschien beter een stap zetten richting holocratie.”

Het businessmodel wordt eveneens kritisch onderzocht. “We staan ook voor de opgave om een heldere visie te ontwikkelen op de manier waarop we onze kennis en meerwaarde omzetten in bedrijfseconomische waarde”, legt Saskia uit. “We kunnen weliswaar prima rondkomen en worden door veel opdrachtgevers gevonden, maar wel vaak voor proeftuinachtige projecten waarin je wordt geacht om zelf leergeld te betalen. Dat kunnen we natuurlijk niet overal blijven doen. Die spanning is wel reëel. We zijn geen urenfabriek die tekeningen maakt, maar een lerende organisatie die zich richt op kennisontwikkeling en die vanuit haar idealen graag super open source wil zijn. Het gaat ons er tenslotte niet om er zelf beter van worden; we willen de wereld beter maken door het versnellen van verduurzaming. Het is echt een uitdaging om dat slim te integreren in je bedrijfsvoering.”

Karin lacht om de manier waarop Saskia formuleert: “Wij hebben geen probleem met geven, in tegendeel. Dat is misschien niet heel zakelijk. Aan de andere kant zijn we ook geen tijd kwijt aan acquireren. Misschien heft dat elkaar op. Het zorgt in ieder geval voor continuïteit. Een ander probleem is dat we het zo leuk vinden om ons ergens helemaal in vast te bijten. Dan vind je weer ergens een interessant aanknopingspunt en wil je meteen alles lezen dat je erover kunt vinden. Je bent zo weer een paar weken verder. Maar goed, zo zijn we nou eenmaal. We willen impact realiseren.”

Langdurig leren

Aan interessante opgaven geen gebrek, vertelt Saskia. “De mix van onze huidige projecten is lekker breed. Daar zit een aantal experimentele pilots tussen, zoals een bedrijvenhub voor SADC, de Hive voor Heijmans en een horecapaviljoen in het Vondelpark, maar we werken nu bijvoorbeeld ook aan kantooromgevingen voor de gemeente Eindhoven, meerdere grote woningbouwprojecten voor woningbouwcorporaties en een studie naar betaalbaar circulair wonen. Voor die laatste zoeken we, samen met Alba Concepts, op een heel systematische manier naar nieuwe mogelijkheden om kleine stappen te zetten richting circulariteit.” Karin: “Samenwerken doen we sowieso graag. En dan liever niet projectgewijs, maar langdurig en in netwerken. Dan ontstaat er meer vertrouwen, heb je tijd om dingen door te ontwikkelen en leer je uiteindelijk meer dan in een enkel project. Wij citeren graag Alexander von Humboldt: ‘Ideas can only be of use when they come alive in many minds.’”

“Daarom vinden we het ook belangrijk dat gebruikers onze gebouwen echt snappen”, vult Saskia aan. “Nadat wij als ontwerpers vertrokken zijn moeten zij er tenslotte voor zorgen dat zo’n omgeving zich blijft ontwikkelen. Met de gemeente Eindhoven hebben we de traditionele verhouding tussen opdrachtgever en opdrachtnemer verlaten en een langjarig contract gesloten waarin we samen kijken naar allerlei verduurzamingsaspecten. Dus niet alleen materiaal, energie en water, maar ook sociaal, comfort, echt alles. Tien jaar lang gaan we de resultaten monitoren, doorontwikkelen en verbeteren. Dat is echt holistisch verduurzamen. We zijn nu halverwege en iedereen herkent de enorme winst.”

Karin legt uit hoe ze betrokken raakten bij zo’n omvangrijk project. “We namen deel, aanvankelijk vanuit Uytenhaak, aan het programma ‘Kantoor vol Energie’ van Platform 31, samen met jonge enthousiaste mensen vanuit Brink, DWA en Ballast Nedam. Die zijn overigens inmiddels ook allemaal voor zichzelf begonnen. We bedachten dat we wilden redeneren vanuit een value case in plaats van een business case. Als Team !MPULS wonnen we zo de tender voor deze opdracht. Een gebouw wordt zelden precies zo gebruikt als je van tevoren bedenkt. Door te monitoren en tussentijds bij te sturen bereik je een veel langere levensduur en voorkom je dat iets in onbruik raakt en op de schroothoop belandt. Zo’n langdurige samenwerking met ‘terugkommomenten’ hebben we nu ook met Heijmans. Daar werken we aan de Hive, hun eigen duurzame kantooromgeving.”

Saskia trekt een interessante vergelijking: “Een landschapsarchitect ziet de tuin die hij ontwerpt na verloop van tijd mooier worden. Dat willen wij ook voor onze projecten, breken met het idee dat na de oplevering alles alleen maar minder goed of mooi wordt om uiteindelijk integraal vervangen te worden. Dan moet je heel precies en in de diepte begrijpen hoe alles rondom zo’n omgeving in elkaar zit. Dat leren we steeds beter te doorgronden.”

Een nieuwe esthetiek

Het is een feit dat niet elke opdrachtgever zover wil gaan als de creativiteit van deze architecten reikt. Karin blijft er nuchter onder: “Natuurlijk krijgen we niet alles voor elkaar, dat zou ook geen reële verwachting zijn. Ook wij lopen tegen muren op. Juist daarom proberen we de successen te vieren. Dat kan zelfs iemand zijn die je opbelt en zegt: ik zag er aanvankelijk helemaal niks in, maar inmiddels ben ik helemaal om! Dat motiveert enorm. En we leren van wat mislukt. Heb ik een knop gemist in het systeem? Stroomt het geld misschien toch anders dan ik dacht? En de volgende keer probeer je weer een stapje verder te gaan.”

“Maar soms is het wel écht heel jammer als iets strandt. Deze tender bijvoorbeeld, waar we tweede zijn geworden.” Saskia heeft de teleurstelling duidelijk nog niet helemaal verwerkt. “In deze visie, die we Noah hebben gedoopt, hebben we echt heel veel van onze ideeën weten te combineren: een heel efficiënte houtconstructie, schakelbare woonunits, het stimuleren van sociale interactie, de mogelijkheid om je afbouwpakket te ‘leasen’, noem maar op. En er ligt nog een kloppende business case onder ook! Helaas paste het niet in de beeldverwachting. Wat natuurlijk een vreemde redenering is. We kunnen ons de luxe niet meer permitteren om het onzinnige onderscheid te maken tussen duurzame architectuur en architectuur met een grote A. Wij zijn echt helemaal klaar met die schijntegenstelling. Als we vanuit duurzaamheid gaan ontwerpen – en dat moet gewoon – zal daaruit ook een nieuwe esthetiek ontstaan.”

“We maken er geen geheim van dat we ook daarin nog zoekende zijn”, legt Karin uit. “Ook op dat vlak zijn we aan het experimenteren. We zoeken naar eerlijkheid, naar ritme, logica en eenvoud. We willen open ontwerpen, zoals we dat noemen. Niet aan het begin een beeld neerzetten en dat dan vervolgens hardnekkig verdedigen terwijl je uitvogelt hoe je het met kunst en vliegwerk kunt waarmaken. Dan krijg je krampachtige keuzes als imitatie-baksteengevels, fake steigerhouten meubels en andere flauwekul. Wat wij willen is dat het beeld langzaam ontstaat via een weg die leidt langs goed doordachte strategische beslissingen. Als je het zo doet is het eindbeeld maar gedeeltelijk vooraf te voorspellen. Dat vinden sommige mensen lastig te accepteren.”

Saskia voorspelt: “Vooralsnog zal je zien dat zaken zoals het toepassen van hout, de eis van losmaakbaarheid en gebruik van biobased materialen tot beelden leiden die veel mensen nu nog associëren met een vorm van radicale duurzaamheid waarmee ze zich nog niet direct kunnen of willen identificeren. Zelf zien wij daarin juist nieuwe vormen van schoonheid: natuurlijk, tijdloos, kloppend en passend. Maar laten we niet vergeten dat we nog in een tussenfase zitten. Het duurzame materialenpalet zal breder worden en daarmee zal het arsenaal aan uitdrukkingsmogelijkheden ook groeien. Architectuur evolueert en ons collectieve schoonheidsideaal verandert mee. En dat wordt hoog tijd. Wij pionieren gewoon door.”