Het Binnenhof – in plenaire zaal Eerste Kamer komt letterlijk meer ruimte voor debat

Het fysieke hart van onze democratie – het Binnenhof – wordt gerenoveerd. Bij deze technische update aan de bebouwing verandert er aan de architectuur in basis niets. Toch was hier en daar reden voor subtiele veranderingen. In een serie artikelen zoomt Architectenweb daarop in. Bij de renovatie van de Eerste Kamer wordt in het midden van de plenaire zaal meer ruimte gemaakt om te spreken. Daarnaast krijgt de Eerste Kamer een nieuwe publieksentree en twee nieuwe, grote commissiezalen.

“Het is een magnifieke zaal”, begint architect Janneke Bierman van BiermanHenket haar omschrijving van de plenaire zaal van de Eerste Kamer. “De zaal is in de 17e eeuw door Pieter Post ontworpen, het plafond is een historisch meesterwerk. Door de eeuwen zijn er steeds lagen aan toegevoegd. De rijkdom van deze zaal is zodanig dat foto’s er eigenlijk alleen een indruk van geven.”

Maar hetzelfde geldt voor 2D of 3D-visualisaties, merkte de architect. Daarom wordt bij de Eerste Kamer veel met proefopstellingen in de zaal zelf gewerkt. “Omdat alle tijdlagen bijdragen aan het totaalbeeld van de zaal, kun je het beste in de zaal zelf beoordelen of iets erin past of niet.”

“Het gaat om een renovatie van de zaal, maar toch verandert er uiteindelijk best veel”, constateert Janneke. Wat zijn de belangrijkste zaken die aangepakt worden? De ventilatie vanuit de vloer, de bankjes voor de senatoren, het meubilair in het hart van de zaal, de ramen, de balkons, de kroonluchters en de manier waarop het publiek de zaal in komt. Laten we er van beneden naar boven doorheen lopen.

Ventilatie
Over de ventilatie vanuit de vloer waren veel klachten van de senatoren. De monumentale zaal staat niet toe om op een andere manier te ventileren, maar door de roosters te vervangen door lange sleuven in de tredes van de oplopende vloer kan de ventilatie op een veel prettiger manier plaatsvinden, legt Janneke uit.

Op verzoek van de Eerste Kamer komt het rode tapijt met leeuwtjes in het middendeel van de zaal weer terug. Daar wordt een nieuw ontwerp voor gemaakt.

Bankjes
Dan de bankjes waar de senatoren in tweetallen op zitten. De senatoren zijn eraan gehecht, maar eigenlijk zitten ze helemaal niet zo lekker, vindt Janneke. In de renovatie worden de bankjes arbotechnisch verbeterd en worden er in de bijbehorende tafeltjes aansluitingen

voor elektra en data opgenomen. Voorin de zaal worden twee bankjes aangepast zodat deze ook gebruikt kunnen worden door mensen in een rolstoel.

Tribune
De bankjes staan op een lage tribune. Voor de achterste rij miste alleen een traptrede, waardoor vanaf daar minder goed zicht was op wat er in het hart van de zaal gebeurde. In de renovatie wordt de tribune daarom opnieuw opgebouwd, nu met drie traptredes, zodat het zicht vanaf de achterste rij verbeterd wordt.

Spreekgestoelte en ministerstafel
De plenaire zaal van de Eerste Kamer heeft een lagerhuisopstelling. In het hart van de zaal staat aan de ene kant een lange tafel voor de ministers en aan de andere kant de verhoogde tafel van de voorzitter, secretaris en griffier (het rostrum) met ernaast het spreekgestoelte. Bij de renovatie gaan daar een aantal dingen aan veranderen.

Om het spreekgestoelte ook bruikbaar te maken voor mensen in een rolstoel, wordt daar in de vloer een liftje opgenomen. Zo kunnen senatoren altijd vanaf dezelfde hoogte de zaal toespreken.

Bij de ministerstafel speelde weer iets heel anders. Zodra een minister de Eerste Kamer wilde gaan toespreken moest een bode een los katheder óp zijn tafel komen zetten. In de ministerstafel wordt daarvoor nu een beweegbaar blad ingebouwd. Wanneer de minister straks iets wil zeggen, kan met een druk op de knop een deel van de tafel omhoog komen om een lessenaar te vormen.

Deze wijzigingen hadden uiteindelijk zoveel impact op het meubilair in het hart van de zaal, dat ervoor gekozen is om dat dan maar helemaal te vernieuwen. “Je kunt het huidige meubilair niet namaken”, zegt Janneke daarover. “Maar je kunt het nieuwe meubilair wel eenzelfde verfijning geven als het bestaande.”

Interruptiemeubel
In het hart van de zaal stond voorheen een tafel voor de verslaglegging. De wens van de Eerste Kamer om de focus in het hart van de zaal op het spreken te leggen, resulteert er in de renovatie nu in dat er voor de verslaglegging achterin de zaal plek wordt gemaakt, en dat in het hart van de zaal er een nieuw ‘interruptiemeubel’ komt: een langwerpig meubel met op de koppen microfoons van waar gereageerd kan worden op wat er vanaf het spreekgestoelte of de ministerstafel gezegd is.

Ramen
De plenaire zaal van de Eerste Kamer kijkt met grote ramen uit over de Hofvijver. Om de zonbelasting te beperken is op een gegeven moment donker folie op de ramen aangebracht. Dat hield de zon effectief buiten, maar het hele jaar door. Het was dus alsof de zaal het hele jaar een zonnebril op had.

In de renovatie wordt de folie van het glas van de zaal verwijderd, en wordt een actieve lichtwering toegevoegd voor de momenten dat de zon de zaal in schijnt of dat nodig is voor het camerabeeld.

Bij de vergaderingen van de Eerste Kamer overdag zal dit veel verschil maken, beaamt Janneke. Waar je het daglicht voorheen bijna niet meer ervaarde, zal het straks weer de zaal instromen.

Kroonluchters
Voor de brandveiligheid wordt in het plafond van de zaal een watermistinstallatie geïntegreerd. Aan het plafond komen acht nieuwe kroonluchters te hangen. Met haar team doet Janneke haar uiterste best om die kroonluchters niet te dominant te maken, want er moeten allerlei voorzieningen in worden opgenomen.

Omdat het politieke proces via een livestream direct uitgezonden moet kunnen worden, worden er in de zaal vaste camera’s opgenomen, naast veel meer verlichting. “Het was altijd een wat donkere zaal”, omschrijft Janneke. “Om het politieke proces goed te kunnen filmen, wordt de zaal na de renovatie bij belangrijke vergaderingen extra uitgelicht.”

Balkons
In de 19e eeuw is de zaal voorzien van twee balkons; eentje voor ambtenaren en pers, en eentje voor het publiek. Deze balkons hebben een zware stalen constructie, alsof het om een spoorviaduct gaat, en in deze renovatie wordt dat niet veranderd. Wel zal Bierman Henket deze constructie met een nieuwe stoffen bekleding aan het zicht onttrekken.

“In de 19e eeuw waren de balkonranden omkleed met houten cassettes, in de 20e eeuw kregen ze een abstracte stoffen omkleding. En in deze renovatie brengen we er in samenwerking met een kunstenaar nu weer meer detail in, maken we gebruik van 3D-stof, en worden metalen belijningen geïntegreerd”, vertelt Janneke.

Nieuwe publieksentree

De grootste wijziging in de vleugel van de Eerste Kamer betreft de manier waarop het publiek de plenaire zaal in komt. Voorheen overlapte de route die het publiek nam met de route die de senatoren namen. In de renovatie wordt dat nu gescheiden. De publieksroute loopt straks vanuit de voormalige Hofkapel via het Mary Stuart Kabinet naar de publiekstribune van de Eerste Kamer.

Elk gebouw op het Binnenhof heeft zijn eigen verhaal. Naast de Staten van Holland, het bouwdeel met de plenaire zaal van de Eerste Kamer, staat de voormalige Hofkapel uit de 13e eeuw, die echter nauwelijks meer als zodanig te herkennen is. Door toevoeging van tussenvloeren in de 19e eeuw is van de vrije hoogte die de Hofkapel ooit had niets meer te ervaren. Op zolder is achter een gipsen aftimmering nog wel het 17e eeuws plafondgewelf terug te vinden.

In het ontwerp van BiermanHenket wordt in de gevel van de Hofkapel een hoog raam vervangen door de nieuwe publieksentree. Voor het ontwerp daarvan heeft het bureau alle entreedeuren en poorten van het Binnenhof bestudeerd, zodat de nieuwe entree daar echt bij zou passen. Vanaf de bestrating leidt een trapje naar de deur, maar ook een hellingbaan met een bankje ervoor.

De entree wordt voorzien van twee houten deuren met schuifdeuren erachter. Net als elders op het Binnenhof zullen de houten deuren overdag open staan en ‘s avonds gesloten zijn.

Vanaf de entree wordt het publiek straks naar de hoek van de Hofkapel geleid, waar een nieuw trappenhuis met lift wordt gerealiseerd. “In dat trappenhuis kun je straks de volle hoogte van de Hofkapel ervaren”, vertelt Janneke. “Het 17e eeuwse plafondgewelf, dat decennia verborgen is geweest, wordt daar weer zichtbaar.”

Het nieuwe trappenhuis leidt het publiek naar het zogeheten Mary Stuart Kabinet, vanwaar het via de publieksgalerij naar de publiekstribune van de Eerste Kamer kan lopen. Een tweede route leidt het publiek naar een tweede tribune in de grootste commissiezaal, maar daarover later meer.

Eerst nog even over het Mary Stuart Kabinet. Dit was in de 17e eeuw gerealiseerd als privévertrek van de Engelse prinses Mary Stuart I, de vrouw en later weduwe van Willem II van Oranje, en moeder van Willem III. Het Mary Stuart Kabinet is voorzien van een bijzonder fraai geschilderd plafond. Helaas is dat ook het enige dat ervan resteert. In de renovatie zal het worden gecompleteerd met bijpassende gordijnen.

Net zo bijzonder als het plafond is de ligging van het Mary Stuart Kabinet in een uitbouw aan het Binnenhof. “Vanuit deze ruimte kijk je uit op het ministerie van Algemene Zaken, de Tweede Kamer, de Raad van State en de Ridderzaal, terwijl je bij de Eerste Kamer bent. Kortom: hier kun je het hele politieke proces overzien”, vertelt Janneke enthousiast. “Hoe mooi dat we deze ruimte publiek toegankelijk kunnen maken!”

Twee nieuwe commissiezalen

De Staten van Holland, het bouwdeel rond de plenaire zaal van de Eerste Kamer, wordt ook gerenoveerd. Omdat het een van de oudste delen van het Binnenhof betreft, moet dat behoedzaam gebeuren. “Onze volledige vaderlandse geschiedenis is hier te ervaren”, vertelt Janneke. “Het is een geschiedenisboek en daar moeten we heel zuinig op zijn. Daarom staat bij de stijlkamers conservering voorop.”

“Uiteindelijk bekijken we het echt kamer voor kamer”, omschrijft Janneke het intensieve ontwerpproces. “Daarbij ontkomen we er niet aan om ook een eigentijdse laag toe te voegen, met klimaatinstallaties, kantoorvoorzieningen, verlichting en beveiliging. Dat doen we zoveel mogelijk onzichtbaar, in vloeren en achter monumentale aftimmeringen en plafonds.”

In de Stadhoudersvleugel en Mauritstoren, die uitkijkt over het Buitenhof, wordt het binnenklimaat verbeterd met onder andere buitenzonwering. De Mauritstoren krijgt automatisch sluitende luiken. Het restaurant ónder de plenaire zaal van de Eerste Kamer, de Noenzaal, krijgt een inrichting die past bij zijn fraaie geschilderde plafond. De overwelfde ruimtes in het souterrain, die in de afgelopen decennia provisorisch in gebruik genomen waren, worden verbouwd tot volwaardige kantoorruimtes.

Daarnaast worden overal de installaties vernieuwd. De verwarming en koeling van de ruimtes vindt straks plaats via ventilatorconvectoren die geïntegreerd worden in de vensterbanken. Een groot deel van de 32 schouwen die in dit bouwdeel te vinden zijn, worden ingezet als ventilatiekanalen. “Voor de ventilatie worden echt alle hoeken en gaten gebruikt”, omschrijft Janneke de puzzel. “Omdat bijna geen ruimte hetzelfde is, is ook de oplossing overal net anders.”

Omdat vanuit de Eerste Kamer grote behoefte was aan nieuwe, grotere commissiekamers, worden die nu gerealiseerd in de voormalige Hofkapel. Hier worden vier kleine kamers nu vervangen door twee grote commissiezalen. De tegenoverliggende historische ruimtes worden ook verbouwd tot commissiekamers.

Die twee historische kamers hebben allebei een ander plafond. Bij de twee nieuwe, grotere commissiezalen heeft Bierman Henket dit thema doorgezet en heeft het twee eigentijdse stijlkamers ontworpen met allebei ook weer een ander plafond. Iedere commissiezaal heeft zo vanzelf een eigen identiteit. De grootste commissiezaal krijgt daarbij ook een kleine tribune zodat bij vergaderingen straks ook publiek aanwezig kan zijn.