Het fysieke hart van onze democratie – het Binnenhof – wordt gerenoveerd. Bij deze technische update aan de bebouwing verandert er aan de architectuur in basis niets. Toch was hier en daar reden voor subtiele veranderingen. In een serie artikelen zoomt Architectenweb daarop in. In het voormalige gebouw van het Ministerie van Koloniën, een ontwerp van architect Willem Rose, wordt het dak subtiel verhoogd om zo op zolder extra werkplekken te kunnen maken.

De zolderverdieping van het in 1860 opgeleverde gebouw had Rose een relatief lichte constructie gegeven uit smeedijzeren spanten. Dat ontstond vanuit een fascinatie voor dat toen nieuwe materiaal en had als voordeel dat de zolder met een hele slanke constructie overspannen kon worden. Maar door de lage verdiepingshoogte en het ontbreken van ramen en dakisolatie is de zolderruimte nooit voor iets anders gebruikt dan als opslag- en installatieruimte.

De renovatie van het voormalige gebouw van het Ministerie van Koloniën, nu Gebouw K genoemd, is aangegrepen om de zolder nu te transformeren tot een volwaardige kantoorverdieping. De fracties van de Tweede Kamer zitten al enige tijd verlegen om meer ruimte, vooral voor ondersteunende afdelingen, en hebben het Rijksvastgoedbedrijf daarom gevraagd om binnen de bestaande gebouwen extra werkplekken te maken. Deze zolder biedt ruimte daarvoor.

In de renovatie naar ontwerp van WDJArchitecten worden de smeedijzeren spanten gedemonteerd, schoongemaakt, en iets hoger teruggeplaatst. Over de spanten heen komen houten spanten die de dragende functie van de oude smeedijzeren spanten overnemen. Door alle spanten iets in te korten, kunnen deze ruim voor de hoge dakrand eindigen, zodat daarachter nieuwe bandramen gemaakt kunnen worden. De installaties voor deze nieuwe kantoorverdieping zijn opgenomen in een verhoogde vloer.

“Het wordt een volwaardige kantoorverdieping waar door de bandramen veel daglicht binnenvalt”, legt architect-directeur Sander Nelissen van WDJA uit. “De hoge dakrand, attiek, was door Rose voorzien van flinke, vierkante openingen. Vanuit de nieuwe zolderverdieping heb je daardoor straks doorzichten naar de stad.”

“Vanwege het monumentale karakter van het gebouw kunnen we de buitengevel maar beperkt isoleren”, gaat Sander verder. “De begane grond, tweede verdieping en derde verdieping worden aan de binnenzijde geïsoleerd. De eerste verdieping, de bel-etage, en ook echt de mooiste verdieping van dit gebouw, kunnen we niet isoleren. Op zolder daarentegen hadden we wel de ruimte voor goede isolatie. Die verdieping komt qua isolatiewaarde op nieuwbouwniveau te liggen.”

Om aan alle gestelde eisen te kunnen voldoen was het niet mogelijk om de oude smeedijzeren spanten nog draagconstructief in te zetten. WDJA heeft verschillende oplossingen onderzocht en is uiteindelijk uitgekomen oplossing om het dak door houten spanten te laten dragen en de gietijzeren spanten daar onder te plaatsen. Zo worden de oude spanten feitelijk gereduceerd tot een ornament. “Maar zo blijft de oude constructie en haar ritme wel afleesbaar”, benadrukt Sander.

Zijn tijd (te) ver vooruit

Het gebouw voor het Ministerie van Koloniën ontwierp architect Willem Rose tijdens zijn periode als Rijksbouwmeester. Terwijl de industriële revolutie pas net Nederland had bereikt, en de vier grote steden pas net door stoomtreinen ontsloten werden, zag Rose al een nieuwe architectuur voor zich, gebouwd uit nieuwe materialen, en met klimaatinstallaties. Daarmee was hij zijn tijd ver vooruit.

“Van dit voormalige ministerie aan het Plein kun je zeggen dat er stilistische vernieuwing te zien is, typologische vernieuwing en technologische vernieuwing”, analyseert Sander. “De gevels zijn veel soberder vormgegeven dan in die tijd gebruikelijk was, de kamers zijn niet in een enfilade op elkaar betrokken maar worden ontsloten via een corridor, en er is een klimaatinstallatie toegepast. Dat was allemaal nieuw.” En Rose ging nog verder door relatief grote ramen toe te passen en overal waar hij kon gietijzer in te zetten. Zo waren alle kozijnen van het materiaal gemaakt, net als de gootconsoles bovenin de gevels, maar ook de kolommen inclusief decoraties binnen. De dakspanten waren zoals gezegd van smeedijzer gemaakt.

In retrospectief is het ongelofelijk dat Rose op dat moment, in 1860, zoveel vernieuwingen kon doorvoeren. Dat was ongekend. En in dat perspectief was het ook niet zo verwonderlijk dat er kritische reacties op zijn ontwerp kwamen en evenmin dat sommige van de vernieuwingen niet goed bleken te werken. Zo bleken de gietijzeren kozijnen in de praktijk erg zwaar, zetten ze in de zomer uit en gingen ze al snel roesten. Er moest weleens hard aan getrokken worden om ze los te krijgen en dan kwam het gewicht ervan ineens naar beneden. Na het zoveelste bijna-ongeluk zijn de gietijzeren kozijnen daarom vervangen.

De klimaatinstallatie werkte ook niet goed. In de koude maanden moesten ketels in de kelder lucht verwarmen die dan via kanalen naar de kantoren geleid werd. In de warme maanden zou er via dezelfde kanalen alleen frisse lucht ingebracht worden. In de kantoren kwam de lucht via roosters in de vloeren binnen. Via kleppen kon de mate van instroom geregeld worden. Maar al in de eerste winter bleken degenen die het dichtst bij de ketels in de kelder zaten het altijd te heet te hebben en degenen die daar het verst vandaan zaten het altijd te koud te hebben.

“Wat betreft het klimaatsysteem kunnen we achteraf constateren dat Rose zijn tijd te ver vooruit was. Op het moment dat hij dat toepaste was dat nog te nieuw allemaal. Omdat het niet werkte is het klimaatsysteem al na het eerste stookseizoen gelaten voor wat het was en zijn alle kantoorruimtes alsnog voorzien van een eigen open haard”, vertelt Sander. “Dat is een flinke verbouwing geweest die er ook in resulteerde dat er op het dak allemaal schoorstenen bij kwamen.”

Over de tijd zijn de installaties in het gebouw steeds vernieuwd, de laatste keer was dat in de jaren ‘90. “Wat je daarbij ziet is dat de installaties steeds meer in het zicht zijn gekomen, voor een deel ook onder steeds lagere systeemplafonds”, vertelt Sander. “Terwijl Rose de installaties juist bijna onzichtbaar had weggewerkt.”

“In de huidige renovatie krijgt het gebouw een betere brandveiligheid, betere data-infrastructuur, betere beveiliging en een beter binnenklimaat. Uiteindelijk gaat zo’n 70% van het renovatiebudget naar de installaties”, legt Sander uit. “Bij de inpassing van al die installaties hebben we dat steeds aan de ideeën van Rose gerelateerd. Dat betekent concreet dat we de nieuwe installaties zo onzichtbaar mogelijk hebben willen wegwerken, om zo de ruimtelijkheid van het gebouw te verbeteren."

“Op de tweede en derde verdieping worden de bestaande plafonds een-op-een vervangen door vergelijkbare plafonds die ook kunnen koelen, dus koelplafonds. De kanalen voor de ventilatie worden opgenomen in de wanden, die daarvoor iets worden opgedikt, of in de bestaande garderobes, die in een aantal kamers te vinden zijn. Het zorgt ervoor dat sommige kamers iets kleiner worden, maar de ruimtelijkheid komt zo wel weer heel dicht bij wat Rose voor ogen had”, licht Sander toe.

Op de begane grond wordt het verlaagde plafond verwijderd, waardoor daar weer een vrije verdiepingshoogte van ruim drie meter ontstaat. Op de eerste verdieping, de bel-etage, is het interieur nog zo rijk en goed behouden gebleven, dat het het ontwerpteam daar niets aan de vloeren, wanden en plafonds wilde en kon veranderen. In de stijlkamers op de bel-etage is daarom gekozen voor de toevoeging van ventilatorconvectoren die als losse elementen in de ruimte staan.

Aan het Plein had Rose twee ministeriegebouwen gedacht, aan weerszijden van een iets lager gebouw voor de Hoge Raad. Hijzelf kon het eerste ministeriegebouw ontwerpen en het gebouw voor de Hoge Raad. Het tweede ministeriegebouw, voor Justitie, is pas dertig jaar later gebouwd en is uitgevoerd in een veel rijkere, neorenaissance-stijl. Volgens Sander kan dat gezien worden als een verlate reactie op de sobere architectuur van Rose. Daar wilden ze iets rechtzetten.

Chocoladebruine gevel, kalkwit interieur

“Mede omdat er nog maar weinig gebouwen naar ontwerp van Rose bestaan, wilden we dit gebouw iets van zijn oorspronkelijke karakter teruggeven – ook als eerherstel van Rose”, vertelt Sander. Binnen de sobere en doelmatige renovatie van het Binnenhof is geen sprake van een restauratie. De bijna meteen al toegevoegde open haarden blijven dan ook gewoon zitten. Maar omdat het gebouw uit oogpunt van onderhoud toch opnieuw geschilderd moet worden, kan met name in de kleurstelling van het exterieur en interieur wel aangesloten worden bij wat het ooit was.

Uit kleuronderzoek is gebleken dat de buitengevel destijds chocoladebruin was gestuct. Het is niet bekend waarom Rose juist voor deze kleur had gekozen. Om aan te sluiten bij de bakstenen bebouwing van het Binnenhof? “Dat zou kunnen”, denkt Sander. “Wat we hoe dan ook kunnen constateren is dat de bakstenen gebouwen op het Binnenhof over de tijd allemaal gehouden zijn zoals ze waren, maar dat dit gestucte gebouw zo’n vijftien keer overschilderd is. Soms had zo’n nieuwe verflaag bijna dezelfde kleur, soms een heel andere kleur. Na de Tweede Wereldoorlog werd het gebouw zelfs wit gestuct, zoals dat toen bij meer rijksgebouwen gebeurde.”

“Wat bijzonder is aan het gebouw is dat het destijds helemaal geschilderd was en ook nog in één kleur. Het was monochroom”, vertelt Sander. “Daarbij hadden de gestucte gevels een matte kleur en de kozijnen een olieachtige glans. Het enige dat ervan afweek waren de messing sterretjes die op de gietijzeren gootconsoles bovenin de gevel gemonteerd waren.”

“In deze renovatie willen we het beeld van destijds terugbrengen. Maar een definitieve keuze voor de kleur is nog niet gemaakt. De kleur die het wordt zullen we later bekendmaken.”

Dan het kleurenpalet van het interieur. Binnen waren de meeste wanden niet behangen, zoals in die tijd gebruikelijk was, maar waren ze kalkwit geschilderd. Dat koele wit combineerde Rose met zalmroze houtwerk rond de deuren, waarbij de kantoren voor de lagere ambtenaren zalmroze plinten hadden en de kantoren voor de hogere ambtenaren een zalmroze lambrisering. Sander: “Die kleurstelling brengen we terug en dat combineren we nu met een nieuwe laag bestaande uit naturel hout en rode accenten.”

Het gebouw had oorspronkelijk een plattegrond in de vorm van een E en is richting het einde van de negentiende eeuw aan de achterzijde meermaals uitgebreid. Eerst is het hof afgesloten, daarna zijn de zijvleugels nog iets doorgetrokken. Vervolgens is begin twintigste eeuw nog een extra haakvormig gebouw erachter gerealiseerd, wat nu Gebouw C genoemd wordt, waar in een volgend artikel dieper op ingegaan wordt.

“De uitbreidingen zien er van buiten precies zo uit als het gebouw dat Rose had ontworpen; met elkaar vormt het een architectonische eenheid. Maar kijk je onderhuids, dan zie je dat de uitbreidingen weer traditioneel gebouwd zijn”, vertelt Sander. “In hun interieurs kregen de uitbreidingen ook meer decoratie dan het gebouw van Rose en een stemmiger kleurenpalet. In de renovatie houden we voor de gangen de kleurstelling van Rose aan, maar brengen we in de kamers in de uitbreidingen de kleuren terug zoals die destijds daarin zijn toegepast. Wanneer je straks dus achterin het gebouw kamers binnengaat, zul je daar op de wanden andere kleuren tegenkomen. Op die manier zullen de verschillende uitbreidingen straks weer subtiel af te lezen zijn.”

Binnenkomst via de achterdeur

Het voormalige gebouw van het Ministerie van Koloniën heeft aan het Plein een prominent entreeportaal. Sinds de transformatie van het Binnenhof in de jaren ‘90, naar ontwerp van Pi de Bruijn, is deze entree niet meer in gebruik en wordt het gebouw, net als de meeste andere gebouwen van het Binnenhof, van binnenuit ontsloten. Het complex als geheel is zo beter te beveiligen, maar al die onderlinge verbindingen hebben de looplijnen in het complex ook sterk verkort. Wanneer de bel gaat, en Kamerleden in de Plenaire Zaal worden verwacht, dan wil je daar binnendoor naartoe kunnen snellen.

Voor een gebouw dat door Rose echt gericht was op het Plein levert die binnenkomst nu ‘via de achterdeur’ wel enkele uitdagingen op. Achter de centraal gelegen entree liep oorspronkelijk een brede trap omhoog naar de eerste verdieping, de bel-etage, om vervolgens via een trappenhuis de verdiepingen daarboven te ontsluiten. Vanuit dat centrale trappenhuis liepen gangen rond de hoven, waarbij die gangen smaller werden naarmate je verder het gebouw in kwam. De begane grond, die ingericht was voor de bedienden, was via kleine deurtjes in de entreehal bereikbaar.

In de jaren ‘90 is het gebouw op zijn zuidwestelijkste hoek op de eerste verdieping verbonden met de Statenpassage, dus ‘achterin’ het gebouw. Dat betekent dat je daar via een smallere gang binnenkomt, om daarna pas bij de bredere gang uit te komen bij het trappenhuis in het hart van het gebouw. In de renovatie kan WDJA deze spanning niet oplossen, maar wel verzachten.

Waar je vanuit de Statenpassage voorheen direct tegen twee liften aanliep en met een slingerende route verder het gebouw in liep, daar heeft WDJA nu een ruime pantry en ontmoetingsruimte ontworpen waar de liften naast liggen. “Zo kom je straks op een goede manier het gebouw binnen, kun je even een praatje met elkaar maken, voordat je verder het gebouw in gaat”, vertelt Sander. Omdat de liften nu ook de zolder moeten ontsluiten, moesten die toch vervangen worden. De niveauverschillen tussen de Statenpassage en Koloniën, die per verdieping verschillen, waren voor de architecten aanleiding om de ontmoetingsplek op elke verdieping een eigen herkenbare indeling te geven.

Dan het oude trappenhuis in het hart van het gebouw. In 1931 is temidden van de trap, in het schalmgat, een lift geplaatst. Ondertussen is die extra lift niet meer nodig en kan die in de renovatie dan ook worden verwijderd. Zo wordt de ruimtelijkheid van die trap weer in ere hersteld maar, belangrijker nog, kan daar opnieuw daglicht binnenvallen.

De brede trap die destijds van de voordeur naar eerste verdieping liep en in 1931 werd verwijderd komt niet terug. “Omdat de oude voordeur niet meer gebruikt wordt, willen we daar niet teveel nadruk op leggen”, legt Sander uit. Maar om toch iets van de ruimtelijkheid van die oude entreehal terug te brengen, wordt de later toegevoegde tussenvloer hier wel voor een groot deel weggehaald om een vide te maken.

De twee patio’s, waar de gangen omheen lopen, zijn op een gegeven moment ook overkapt maar naast glas ook voorzien van roosters. In de renovatie worden die opnieuw overkapt, maar nu op een zo transparant mogelijke manier. “Met negen meter lange glasplaten op stalen liggers kunnen we de patio’s in één keer overspannen. Daardoor valt er straks hier weer volop daglicht binnen in het hart van het gebouw.”

Ter afsluiting verklaart Sander: “Het gebouw ziet er straks eigenlijk weer zo uit zoals Rose het heeft bedacht, maar zal zo bruikbaar zijn als we nu van kantoorgebouwen verwachten.”