Het Binnenhof – Raad van State keert terug naar oude Volle Raadzaal

Het fysieke hart van onze democratie – het Binnenhof – wordt gerenoveerd. Bij deze technische update aan de bebouwing verandert er aan de architectuur in basis niets. Toch was hier en daar reden voor veranderingen. In een serie artikelen zoomt Architectenweb daarop in. Dankzij de terugkeer van een eerder gedempte gracht kan de Raad van State hun oude Volle Raadzaal op de begane grond weer in gebruik nemen voor de wekelijkse vergaderingen van de Afdeling advisering. Bovendien kan een extra kantoorverdieping in het souterrain gemaakt worden.

Waar paste de Raad van State het beste? Dat was een vraag waar architect Evelyne Merkx van Merk X zich voor gesteld zag. De Raad van State is zowel een belangrijk adviesorgaan van de regering als de hoogste rechtsprekende instantie van het land en zetelde in het bouwdeel naast de Stadhouderspoort, tussen de Eerste Kamer en Tweede Kamer in. Maar doordat dit bouwdeel direct aan de publieke ruimte lag, aan de ene kant aan het Buitenhof en aan de andere kant aan het feitelijke Binnenhof, gebruikte de Raad van State de begane grond nauwelijks meer en had het zich hoger in de bebouwing gevestigd.

Zowel de Eerste Kamer als de Tweede Kamer kwamen al ruimte tekort – daar lag de ruimte in ieder geval niet. Even is nog gekeken of de Raad van State misschien in de oude Hofkapel een plek kon krijgen, maar dat idee sneuvelde ook. Wat waren de mogelijkheden binnen het bouwdeel aan het Buitenhof?

In zijn plannen voor de buitenruimte van het Binnenhof had Karres en Brands voor de gevel van het bouwdeel van de Raad van State een tuin getekend. Daar waar ooit een gracht had gelopen, had het bureau nu een groene gracht getekend. Aanvankelijk dacht Evelyne dat het 'vernatte' natuur was, een drassige strook. Karres en Brands had het echter niet zo letterlijk bedoeld, het was meer een symbolische verwijzing naar de verloren gegane gracht. Maar het idee was geboren: wat als de gracht hier teruggebracht zou worden? Zou dan de Raad van State de begane grond weer in gebruik zou kunnen nemen? Sterker nog: zou het souterrain dan ook tot volwaardige kantoorverdieping getransformeerd kunnen worden? Met grotere ramen waaruit over het water uitgekeken zou worden?

“Het voorstel voor het terugbrengen van de gracht werd in eerste instantie als te rigoreus gezien. Maar ik denk liever niet in onmogelijkheden. Als je het afpelt met de betrokken adviseurs, er echt kritisch naar kijkt, dan blijkt er bijna altijd meer mogelijk dan mensen van tevoren denken”, vertelt Evelyne. “We hebben het voorgesteld en de Rijksbouwmeester en het Rijksvastgoedbedrijf zagen dat dit voor de Raad van State de enige oplossing was. Het plan werd goedgekeurd en de gracht werd het uitgangspunt voor het ontwerp.”

Weer een eigen bouwdeel

De plek van de Raad van State op het Binnenhof is van historisch, symbolisch en praktisch belang. Van alle instanties op het Binnenhof zit hij er het langst. De hoofdzetel van de Raad van State ligt iets verderop in Den Haag, aan Kneuterdijk 22. Tussen 2005 en 2011 zijn de kantoorgebouwen en stadspaleis Kneuterdijk naar ontwerp van Merkx + Girod gerenoveerd en uitgebreid. Hierna sloot Patrice Girod zijn beroepspraktijk af en ging Evelyne door als studio Merk X. Zo werd ze zeven jaar geleden door de Rijksbouwmeester gevraagd om ook de renovatie van hun bouwdeel aan het Binnenhof te ontwerpen.

“Een paar weken voordat hij zou overlijden heb ik het aan Patrice voorgelegd; of ik op deze vraag in zou gaan”, vertelt Evelyne, die toen net de 70 gepasseerd was. “Patrice zei: moet je doen, want dat straalt ook op mij af! Daarop ben ik er enthousiast mee aan de slag gegaan.” Ondertussen zoveel jaar later verder spreekt ze de hoop uit dat het werk niet voor niet zal zijn geweest en dat ze de uitvoering nog mee mag maken.

Bij het ontwerp voor de Raad van State aan het Binnenhof wordt het team ondersteunt door Berns Architectuur, dat ook betrokken is bij de renovatie van Gebouw H, het voormalige hotel aan de Lange Poten. Vooral in de waardestelling en omgang met de bestaande bebouwing van de Raad van State had Berns Architectuur een belangrijke stem, legt Evelyne uit. Het ontwerp wordt in nauwe samenwerking met ABT gerealiseerd.

Het bouwdeel aan het Binnenhof loopt van de Stadhouderspoort, die het Buitenhof met het Binnenhof verbindt, tot de Kortenhorstvleugel, op de hoek met de Hofplaats. Centraal in het bouwdeel zit het zogeheten het trappenhuis van Peters (1880), ontworpen door toenmalig Rijksbouwmeester Cornelis Peters, die ook het voormalige Ministerie van Justitie aan het Plein heeft ontworpen. Een andere Rijksbouwmeester, Gustav Bremer, realiseerde naast dat trappenhuis de oude Volle Raadzaal (1922), een Art Deco stijlkamer waar de volledige raad bijeen kon komen.

Vóór de renovatie had de Raad van State ruimtes op allerlei plekken in het bouwdeel. Het enige dat de ruimtes nog met elkaar verbond was het trappenhuis van Peters. Voor hun installaties was de Raad van State per ruimte afhankelijk van de Tweede Kamer of de Eerste Kamer.

Op veel meer plekken op het Binnenhof waren de installaties erg ingewikkeld geworden, legt Evelyne uit. Daarom hebben architecten Liesbeth van der Pol (Dok architecten) en Ellen van Loon (OMA) toentertijd voorgesteld om de installaties verticaal te gaan organiseren en per bouwdeel. Evelyne is daar vol lof over. Dat was precies wat er moest gebeuren, want dan zijn de leidingen en kanalen in deze historische bebouwing het beste in te passen.

In de renovatie komen de ruimtes voor de Raad van State nu grotendeels boven elkaar te liggen en komt er ruimte voor eigen installaties. Ten zuiden van het trappenhuis van Peters krijgt het drie verdiepingen plus zolder en souterrain. Ten noorden van het trappenhuis van Peters krijgt het zijn oude Volle Raadzaal terug en het souterrain eronder. Boven de Volle Raadzaal begint het deel van de Eerste Kamer.

Een nieuwe plint voor de gevel

Met het terugbrengen van de gracht kan de Raad van State niet alleen hun begane grond opnieuw in gebruik nemen, maar ook het souterrain. Dat betekent alleen wel dat de gevel onderaan een nieuwe plint krijgt. Daarbij kwam het ontwerpteam een verrassing tegen. Na het dempen van de gracht in 1860 is het bouwdeel van de Raad van State ten noorden van het trappenhuis van Peters in 1888 voorzien van een nieuwe gevel, eentje die voor de oude gemetseld is.

Evelyne vergelijkt deze voorzetgevel met een jurk. Een deel van deze nieuwe gevel is gemetseld uit grote kloostermoppen, die vooral in de Middeleeuwen gebruikt werden, waardoor hij er veel ouder uitziet dan hij feitelijk is. Met die nieuwe gevel kreeg het bouwdeel, dat in allerlei fases gebouwd was, eind negentiende eeuw een coherente uitstraling richting het Buitenhof. Veel oude gebouwen werden in die tijd gereconstrueerd tot wat als hun ideale vorm gezien werd. Zo kregen veel kerken toentertijd ook een veel Gotischer vorm dan ze ooit gehad hadden.

In de renovatie van de Raad van State blijft de nieuwe-oude gevel behouden zoals hij is. Maar eronder, ter hoogte van het souterrain, maakt Evelyne de oude tijdslagen weer zichtbaar, inclusief de ‘littekens’ die daarbij horen. Omdat de ervoor gebouwde gevel aan de oude gevel vastgemetseld is, hoeft deze onderin niet opgevangen te worden. Dankzij elf proefboringen heeft het ontwerpteam van Merk X een idee hoe die gevel eruit gaat zien. Maar een volledig beeld is er nog niet: dat komt pas bij de uitvoering.

Het trappenhuis van Peters is twintig jaar na het dempen van de gracht gerealiseerd en ontbeert daarom ook een afwerking onder het maaiveld. De gevel van dit trappenhuis wordt naar beneden toe verlengd met een bakstenen gevel met een subtiel diagonaal reliëf dat past bij het trappenhuis erboven.

Om in het souterrain volwaardige kantoorruimtes te kunnen maken, worden de getoogde ramen die hier nu al in zitten naar beneden toe verlengd. Onder de Volle Raadzaal worden ramen gemaakt tussen de steunberen. “Binnen wil je straks niet het gevoel hebben in de kelder te zitten, maar in een heldere ruimte met zicht op het water”, verwoordt Evelyne de ambitie.

De ruimtes in het souterrain, die direct aan de gracht komen te liggen, worden voorzien van traliewerk voor de ramen. Hoe zouden die er in deze tijd uit kunnen zien? De ramen in dit bouwdeel kennen een roedenverdeling, waardoor 4x3 of 5x3 ramen ontstaan. Bij het souterrain zou je dan uitkomen op 3x3 ramen. Dat sprak Evelyne echter niet aan. Vanuit een studie naar andere mogelijkheden is ze uitgekomen op een heel eigentijdse, asymmetrische verdeling van 2x2=4 vakken. De dynamiek in de compositie heeft ze versterkt door de dikkere staven in het traliewerk te combineren met dunnere staven. Zo worden het eigenlijk ruimtelijke kunstwerken. Evelyne vergelijkt het zelf met broches.

De kozijnen van de ramen in het souterrain worden onzichtbaar weggewerkt in de dagkant. Waar er nieuwe ramen in het souterrain gemaakt moeten worden, ontdekte Evelyne dat die nieuwe raamopeningen voor het beeld beter uitgelijnd konden worden met de binnenkant van de stevige kozijnen van de ramen erboven dan met de dagkanten erboven. “Ramen in het souterrain horen altijd kleiner te zijn. Doordat de kozijnen erboven behoorlijk fors zijn, klopt het niet om een raamopening zonder zichtbare kozijnen even groot te maken als een raamopening met van die dikke kozijnen. De raamopeningen in het souterrain moesten smaller worden: dan klopt het”, legt Evelyne uit.

Het zuidelijkste deel van de Raad van State, vier ramen breed, is trouwens gebouwd in 1962. “Het is een exacte kopie van de gevel ernaast die in 1880 werd gebouwd, maar binnen heeft het wel een betonnen draagconstructie.” Daarom noemt Evelyne dit deel gekscherend ‘het leugentje’.

Niet één maar drie bruggen

Bij de gracht heeft Evelyne met haar team ook een brug ontworpen, of eigenlijk drie bruggen, en werkt hiervoor nauw samen met de landschapsarchitecten Karres en Brands. De Stadhouderspoort was oorspronkelijk alleen de grote poort in het midden. Om voetgangers meer te kunnen scheiden van verkeer is op een gegeven moment een raam ernaast opgeofferd om daar een kleine poort te maken. Met de opkomst van de tram en de auto moest vanwege de verkeersveiligheid de grote poort daar volledig voor vrijgehouden worden en is ook aan de andere zijde een raam vervangen door een kleine poort. De gemetselde architraven boven de kleine poorten herinneren nog aan deze geschiedenis.

In haar studio laat Evelyne de verschillende varianten zien die onderzocht zijn voor de brug. Een enkele brug voor de drie poorten levert bij deze gracht van maar zeven meter breedte een soort pleintje op die het water doet vergeten. Daarom wordt de overbrugging opgeknipt in drie afzonderlijke bruggen: een brede in het midden en twee smalle ernaast. Voor het ontwerp hiervan heeft het team veel gekeken naar de bruggen die de Italiaanse architect Carlo Scarpa heeft ontworpen, vooral in Verona en omstreken. “Die bruggen liggen soms dicht bij elkaar, maar toch ervaar je het water”, legt Evelyne uit: “Precies wat we hier ook willen bereiken.”

De bruggen krijgen een zachtgrijze granito-achtige bestrating. De balustrades worden gevormd door naar boven toe verjongende bronzen lamellen. Op haar studio laat Evelyne een voorbeeld van zo’n lamel laten zien. Ze worden door een specialist gegoten. Daar waar je de brug straks vasthoudt, wordt het brons gepolijst.

Dansende kolommen voor een 13^e-eeuwse muur

In het ontwerp van Evelyne krijgt de Raad van State over de volledige lengte van zijn bebouwing aan het Binnenhof een souterrain met volwaardige werkplekken. In de bebouwing ten zuiden van het trappenhuis van Peters was dat souterrain al deels aanwezig. In deze renovatie wordt dat nu beter ingedeeld en ingericht. In het trappenhuis van Peters en de bebouwing ten noorden daarvan, onder de Volle Raadzaal, was nog geen souterrain – deze komt er nu met de renovatie. Het levert extra ruimte op en het wordt een plek waar de historie af te lezen is.

Voorafgaand aan het uitgraven van dat nieuwe souterrain hebben bouwhistorici en archeologen de kans gekregen om er onderzoek te doen. Daaruit kwam een volgende grote verrassing naar voren: onder de Volle Raadzaal bleken verschillende resten te staan, zoals een dikke muur uit de late 13^e eeuw. Het gaat hier om een van de oudste delen van het Binnenhof, dat werd hierdoor maar weer eens bevestigd.

Kon deze oude muur behouden blijven? En hoe dan? Door zijn positie tussen de 17^e-eeuwse muren die het bouwdeel erboven dragen stond de 13^e-eeuwse muur op een onhandige plek. “Tussen de 13^e-eeuwse muur en de 17e-eeuwse muur zat weinig ruimte. We hebben gekeken of we daar nog iets mee konden, maar het was gewoon te smal”, blikt Evelyne terug. “Toen hebben we geconcludeerd: als je alles behoudt, heb je uiteindelijk niks, want dan kun je die 13^e-eeuwse muur ook niet ervaren. Daarom hebben we voorgesteld om een deel van de 17e-eeuwse muur weg te halen. Daardoor ontstaat erachter een passage en wordt de 13^e-eeuwse muur beleefbaar.”

De 17^e-eeuwse muur die verdwijnt, wordt vervangen door stalen balken die gedragen wordt door stalen kolommen, waarvan de ene steeds iets naar voren staat en de andere steeds iets naar achteren. In de overleggen over het ontwerp zijn het al de ‘dansende kolommen’ genoemd, vertelt Evelyne. Ze zullen de ondergrondse ruimte een prettige dynamiek geven.

In het werk van Evelyne gaat het ontwerp aan gebouwen naadloos over in het ontwerp van interieurs. “Voor mij is dat echt één geheel”, benadrukt ze. In het ontwerp van de passage achter de 13^e-eeuwse muur is dat goed te zien.

Een doorgang door de 13^e-eeuwse muur leidt straks naar een aantal sfeervolle werkplekken aan de gevel. De omtimmering van de installaties onder de ramen voorziet ze hier, net als overal in het souterrain, van traptreden zodat er ook echt in de vensterbank gezeten kan worden.

Volle Raadzaal

Over de Volle Raadzaal op de begane grond is Evelyne kort: die stijlkamer blijft behouden zoals die is, met zijn karakteristieke houten vloer, houten wanden en houten plafond.
De toegang tot de Volle Raadzaal verloopt straks via het trappenhuis van Peters, waar het toiletblok aan de gevel wordt verwijderd om daar eerst naar het daglicht te kunnen lopen alvorens de zaal binnen te stappen.

Vanaf de Volle Raadzaal leidt een korte gang naar de zogeheten Ledenkamer, een lounge waar de leden van de Raad van State informeel met elkaar kunnen overleggen of met elkaar kunnen lunchen. Waar de Volle Raadzaal er straks bijna weer zo uitziet als hij was, wordt deze ruimte totaal gerenoveerd. Net als in andere delen van het Binnenhof wordt de klimatisering ook hier verborgen achter een omtimmering onder de ramen. Verder krijgt de ruimte ook weer een lambrisering, maar een eigentijdse variant daarvan.

In de oude Volle Raadzaal heeft een periode een grote kroonluchter naar ontwerp van Carlo Scarpa gehangen. Deze modulair opgebouwde kroonluchter was bewaard gebleven en wordt nu gerenoveerd om met ledverlichting een plek te krijgen in de Ledenkamer. Er wordt gewerkt aan een plan om met de glazen modules centraal in de ledenkamer een kleinere kroonluchter te maken en andere modules te combineren tot twee wandlampen tussen de ramen.

De kantoorruimtes op de eerste en tweede verdieping worden ook gerenoveerd. Het worden eenvoudige maar stijlvolle ruimtes. Evelyne wijst op de verbeteringen in de plattegrond die ze heeft weten te realiseren. Die plattegronden zijn wat haar betreft nu optimaal.

Maquettes, maquettes, maquettes

Gedurende het gesprek over het ontwerp voor de Raad van State op het Binnenhof leidt Evelyne me in haar studio langs alle maquettes, proefjes, modellen en nog meer maquettes die ervoor gemaakt zijn. Varianten zijn ermee onderzocht, het uiteindelijke ontwerp is ermee fijngeslepen.

In een vroege tentoonstelling van Herzog & de Meuron over hun eigen werk leerde Evelyne de kracht van het werken met maquettes en proefstukken van materialen. In haar studio besteedt ze er sindsdien veel aandacht aan. Zo geweldig als het is om het allemaal te zien, zo direct en helder communiceert het ook. Dat ervaart Evelyne nu ook weer in dit ontwerpproces.

Voordat ze begint met ontwerpen wil ze een gebouw, en zijn ruimtelijke kwaliteit, altijd eerst totaal doorgronden, legt ze uit. Per laag wil ze afpellen wat er mogelijk is. Vervolgens begint ze met de grootste technische uitdagingen op te lossen, voordat ze aan de ruimtes toekomst. “Na het voltooien van de renovatie van het Orkestgebouw kreeg ik lyrische reacties over het interieurontwerp”, vertelt Evelyne. “Maar het publiek ziet alleen de ruimtelijke verschijningsvorm. De belangrijkste ingrepen daar waren – zoals dat zo vaak gaat – van technische aard en dat zie je nu niet meer.”

“Er wordt weleens gesuggereerd dat het lastig zou zijn om met mij te werken”, sluit Evelyne af. “Maar volgens mij is dat helemaal niet zo. Het gaat mij erom dat we net zo lang zoeken tot het ontwerp en de ruimtes kloppen. Het is zoeken, zoeken en zoeken naar kwaliteit. Tot het er is, want dáár sta ik voor.”

Bij het ontwerp vertelt ze af en toe dat ze zelf al aan het nadenken is over een volgende laag in het ontwerp, hoewel het ontwerpproces feitelijk nog niet zover is. “Maar als de vraag eenmaal komt, kan het zijn dat er toch te weinig tijd voor gegeven wordt. Dan zoek ik dat liever nu alvast uit”, vertelt ze. Dit is dus hoe de doorwrochte ontwerpen, waar Evelyne om bekend staat, tot stand komen. In haar gedachten is ze altijd alweer een paar stappen verder.