Het Binnenhof – voormalig Ministerie van Justitie krijgt maatwerk klimaatinstallatie

Het fysieke hart van onze democratie – het Binnenhof – wordt gerenoveerd. Bij deze technische update aan de bebouwing verandert er aan de architectuur in basis niets. Toch was hier en daar reden voor subtiele veranderingen. In een serie artikelen zoomt Architectenweb daarop in. Het fijnzinnig gedetailleerde voormalige gebouw van het voormalig Ministerie van Justitie aan het Plein wordt voorzien van een maatwerk klimaatinstallatie waarin de negentiende-eeuwse schoorsteenkanalen opnieuw gebruikt worden voor de ventilatie, de gewelvenzaal vloerwarming en -koeling krijgt, en de voormalige bibliotheek van het ministerie geklimatiseerd wordt via geperforeerde ‘boekenruggen’.

“Het is geweldig als je bij een renovatie tegelijkertijd de gewenste functionele verbeteringen kunt doorvoeren én verloren gegane ruimtelijke kwaliteit kunt herstellen”, vertelt architectuurhistoricus Carien van Hoogevest van Van Hoogevest Architecten. “Bij het voormalige gebouw van het Ministerie van Justitie lukt dat bij de zogenoemde gewelvenzaal en bij de vestibule.”

Van het voormalige gebouw voor het Ministerie van Justitie was destijds bijna de hele begane grond ingericht als archiefruimte. Voor de brandveiligheid waren alle ruimtes daar overwelfd met schoon metselwerk. Eén ruimte, achterin het gebouw, was daarbij voorzien van rijkere netgewelven. In deze ruimte, nu gewelvenzaal genoemd, werden de archiefstukken waarschijnlijk ingekeken.

Toen het gebouw in de jaren ‘80 in gebruik werd genomen als huisvesting voor enkele fracties van de Tweede Kamer, werd ook de begane grond ingericht als kantoorruimte. In de gewelvenzaal kwamen tussenwanden te staan. In de loop van de tijd was de ruimtelijkheid volkomen verloren gegaan, geeft Carien aan.

In de renovatie wordt deze ruimte weer opengemaakt en ingericht als Centraal Informatiepunt (CIP). Daar kunnen Kamerleden en hun medewerkers terecht voor informatie in de brede zin van het woord. “We hebben enorm geluk dat de Tweede Kamer zo’n locatie nodig heeft, want als programma past het perfect in deze ruimte”, vertelt architect Gijsbert van Hoogevest van Van Hoogevest Architecten enthousiast. “We voegen wel wat losse kasten toe, maar de ruimte als geheel blijft open, waardoor je de kolommenstrcutuur en de netgewelven daarboven echt kunt ervaren.”

De terrazzovloer in de ruimte was in de jaren ’80 verborgen onder plavuizen. Deze konden niet worden verwijderd zonder flinke schade aan te brengen aan de oude vloer. De terrazzovloer moest dus opnieuw gelegd worden, wat de mogelijkheid bood om hier vloerkoeling en -verwarming toe te passen. “Die kans hebben we met beide handen aangepakt, want zo hebben we de mogelijkheid om deze ruimte onzichtbaar te klimatiseren. Dat is wat je in monumentale ruimtes als dit toch het liefste doet”, verklaart Gijsbert.

Vestibule van entree naar verblijfsplek

De oude entree aan het Plein, de vestibule, maakt een vergelijkbare transformatie door als de gewelvenzaal. Ook deze ooit open ruimte was in de loop van de tijd voorzien van verschillende tussenwanden. Door de ruimte weer open te maken wordt ook hier het netwerk van gewelven weer ten volle beleefbaar. Daarbij had Van Hoogevest hier het geluk dat de Tweede Kamer behoefte heeft aan extra, informele overlegplekken, en dat deze ruimte zich daar goed voor leent. Tussen de kolommen heeft het architectenbureau nu zitjes ontworpen met in het midden een langere vergadertafel met stoelen eromheen.

De vestibule was destijds ontworpen als een verlengstuk van de straat. De minister, hoge ambtenaren en bezoekers die per koets naar het ministeriegebouw kwamen, werden in de vestibule afgezet, waarna de koets met paarden op de binnenplaats een keerrondje kon maken. Bij vertrek kon direct in de vestibule weer ingestapt worden om vervolgens naar buiten te rijden.

“De zijbeuken waren destijds meteen al voorzien van een terrazzovloer. In de middenbeuk, waar de koetsen reden, lag asfalt”, vertelt Gijsbert. “Maar het was zo’n tochtige ruimte dat in de loop van de twintigste eeuw besloten is om het dicht te zetten. Toen is in het middendeel ook een terrazzovloer gelegd.”

De verschillende momenten waarop de terrazzovloer in de vestibule is aangelegd, is door de architecten ook af te lezen aan de tint ervan. Gijsbert: “Voor de terrazzovloer in de zijbeuken is een ander bindmiddel gebruikt dan bij de terrazzovloer in de middenbeuk. In de zijbeuken was dat op basis van kalk en is dat dus witter, in de middenbeuk was dat op basis van cement en is het dus grijzer.”

Omdat de terrazzovloer hier in het zand ligt, kon hier geen installatietechniek worden ingebracht onder de grond. De klimatisering van deze ruimte is daarom opgelost in lage kasten die langs de wanden zijn geplaatst. Interessant detail is dat de inrichting van het middendeel los is gehouden, om in de toekomst nog wel de mogelijkheid te hebben om de deuren aan het Plein te openen.

Gesamtkunstwerk van ongekend hoog niveau

Van Hoogevest Architecten wordt gezamenlijk geleid door architectuurhistoricus Carien van Hoogevest en architect Gijsbert van Hoogevest. Als zus en broer vertegenwoordigen ze de derde generatie van een familiebedrijf dat zich al onder leiding van hun vader ook profileerde met het ontwerp van renovaties en restauraties. “Dat vormt dus al heel lang een belangrijk deel van ons portfolio”, vertelt Carien. “Maar daarnaast hebben we ook altijd nieuwe gebouwen ontworpen en blijven we dat ook graag doen.”

Aan het voormalige Ministerie van Justitie, nu Gebouw J genoemd, werkt Van Hoogevest in een multidisciplinair team. Vanuit het architectenbureau zelf is er ook een projectarchitect

en een ondersteunend architect bij betrokken, net als projectleiders erfgoed en technisch ontwerpers. “Architectuur is teamwork”, benadrukt Carien.

In hun beschrijving van het voormalige gebouw van het Ministerie van Justitie komen Gijsbert en Carien woorden te kort. De detaillering en materialisering van het gebouw liggen op een zeldzaam hoog niveau, vertellen ze, en vooral het exterieur is enorm goed behouden gebleven.

Het gebouw is ontworpen door Rijksbouwmeester Cornelis Peters en werd in 1883 opgeleverd. “In het ontwerp zie je sterk de hand van architect Pierre Cuypers terug”, stelt Carien. Bij zijn bureau in Roermond had Peters lang gewerkt en het was mede aan zijn netwerk te danken dat hij deze functie nu bekleedde. Carien en Gijsbert waren eerder betrokken bij de restauratie van het in 1885 opgeleverde Rijksmuseum, ontworpen door Cuypers, en ze constateren dat de gebouwen best op elkaar lijken. Het Rijksmuseum is nog wel wat rijker in zijn detail, naar dit gebouw komt toch in de buurt daarvan.

“Het is een waanzinnig mooi gebouw”, vindt Gijsbert. “Hoe meer je ernaar kijkt, hoe beter je dat ook ziet.” Carien vult aan: “Het is een gesamtkunstwerk waarin de architectonische vormen, materialisering, detaillering en decoratie met elkaar samenhangen. Zo komen de kleuren van de terrazzovloer bijvoorbeeld terug in de marmeren lambrisering en wandbeschilderingen. Maar het interieur is ook voorzien van architectuurondersteunende beschilderingen, waarbij bolle profielen een andere kleur kregen dan de holle profielen. De gewelfvelden zijn gemarkeerd met rode biezen.” Zo kan ze nog wel even doorgaan. In het interieur was, naast echt marmer, ook marmer geschilderd, inclusief schijnvoegen waardoor het net echte marmeren blokken leken.

Binnen het Binnenhof is dit het gebouw dat het beste bewaard is gebleven, constateert Gijsbert. Komt dat omdat het ook de rijkste versiering had? Bij het voormalige Ministerie van Koloniën zag architect Sander Nelissen van WDJArchitecten dat rijker versierde kamers beter behouden waren gebleven dan eenvoudiger kamers. Dat lijkt dus voor de gebouwen ook te gelden. Gijsbert: “In de tijd is het gebouw wel wat beschadigd en gesleten, maar dat kun je herstellen.”

Tot grote spijt van de architecten is het fijnzinnige schilderwerk in het interieur over de tijd wel voor een belangrijk deel verdwenen. “Het was heel dun geschilderd, zodat je het materiaal er nog doorheen zag”, vertelt Carien. “Wat we hebben moeten constateren is dat het soms wel vaker is overschilderd, maar dat het in de jaren ‘80 echt pasteus overschilderd is. Daarbij is het ooit zeer brede kleurenpalet veel eenvoudiger geworden.”

In de huidige renovatie van het Binnenhof en het voormalige ministeriegebouw is geen budget beschikbaar om het ooit zo fraaie schilderwerk te herstellen. Alleen bij het vierkante trappenhuis achterin het gebouw lukt het waarschijnlijk om de oude plafondschildering opnieuw aan te brengen. Tijdens het kleuronderzoek in het gebouw is een deel van de oude plafondschildering in het trappenhuis blootgelegd en is op één gewelfveld een deelreconstructie aangebracht om het Rijksvastgoedbedrijf en de Tweede Kamer een beeld te geven van de kwaliteit van het oorspronkelijke decoratiewerk.

Aan de originele plafondschildering willen de architecten liever niet komen. Carien: “Het beste is om de oude schildering te bewaren, ook voor toekomstig onderzoek, en de schildering daaroverheen te recreëren." De verf uit de jaren ‘80, die ook gekrakeleerd is, zal eerst moeten worden verwijderd. Vervolgens zal er een solide drager gemaakte moeten worden waarover dan de nieuwe ‘oude’ schildering kan worden aangebracht.

Naast zijn verdwenen plafondschildering is het trappenhuis ook in zijn ruimtelijkheid bijzonder. De trap is overwelfd met een zogeheten waaiergewelf dat door een enkele kolom in het midden gedragen wordt. “Alle lijnen komen in die kolom bij elkaar, lopen daarin door”, omschrijft Carien. “Daarbij is dit ook de enige kolom in het gebouw waarop de originele versieringen nog te zien zijn.”

Uitdaging om nieuwe installaties in te passen

Veruit de grootste opgave bij de renovatie van dit voormalige ministeriegebouw was de eis om alle ruimtes een gereguleerd binnenklimaat te geven, met een grote gelijkmatigheid over de seizoenen. “Voorheen werden de ruimtes als het wat kouder werd door radiatoren verwarmd en liep de temperatuur in de zomer wat op”, legt Gijsbert uit. “Nu wordt het gebouw voorzien van installaties die zorgen voor luchtverversing en alle ruimtes zowel kunnen verwarmen als kunnen koelen.”

“Bij een monumentaal gebouw als dit wil je installaties het liefst onzichtbaar houden, iets wat in bijvoorbeeld de gewelvenzaal ook gelukt is. Als je dan toch iets moet toevoegen, waar we in het grootste deel van het gebouw niet aan ontkwamen, dan wil je dat zo compact en harmonieus mogelijk doen”, vertelt Gijsbert. “Dat is gelukt, maar niet zonder moeite. Het was een flinke puzzel.”

Bij oplevering was het gebouw voorzien van kolenkachels in de kamers en was er een luchtverwarmingssysteem met zogeheten calorifères in de kelder waarmee de gangen verwarmd werden. In tegenstelling tot het luchtverwarmingssysteem dat Rose in het verderop gelegen voormalige Ministerie van Koloniën toepaste, werkt dat systeem in dit gebouw wel naar behoren, hoewel er meteen ook wel geklaagd werd over koude en tocht.

In de kamers waren de kolenkachels gekoppeld aan schoorsteenkanalen. “Dat netwerk van kanalen gebruiken we nu opnieuw om frisse lucht in de blazen en af te zuigen. Op de kamers komen onderin de schoorstenen grotere roosters, waardoor lucht de kamer in komt, en komen bovenin kleinere roosters, waardoor lucht afgezogen wordt”, vertelt Gijsbert. In een aantal kamers waren de schoorsteenkanalen verwijderd, maar konden de architecten aan de plafonds aflezen waar ze ooit gezeten hadden. In die kamers worden die schoorsteenkanalen nu teruggebracht.

“Door waar mogelijk de schoorstenen, of schachten, her te gebruiken, zijn ze opnieuw functioneel geworden; op een nieuwe manier”, analyseert Gijsbert. “Het karakter van de kamers blijft zo behouden, maar je hebt wel frisse lucht.”

Voor het ontwerp van de nieuwe roosters, waardoor lucht wordt ingeblazen en afgezogen, hebben de architecten gekeken naar het ontwerp van de oude roosters. Je zou kunnen zeggen dat ze nieuwe ‘familie’ ervan zijn. “Zeker in een omgeving waarin de oorspronkelijke architectuur zo gaaf bewaard is als hier, vinden we het belangrijk dat nieuwe ingrepen opgaan in het geheel, dat het harmonieert”, benadrukt Carien.

Het ventilatiesysteem wordt aangevuld met ventilatorconvectoren die onder de ramen in omtimmeringen opgenomen worden en die de ruimtes kunnen koelen en verwarmen. “Doordat er onder de ramen een behoorlijke diepte is, kunnen we die omkastingen netjes inpassen”, vindt Gijsbert. De hoogte van de omtimmering is afgestemd op de hoogte van de lambrisering in de ruimtes, zodat het een verlengde daarvan vormt. De eikenhouten afwerking sluit daar ook op aan. Maar de bestaande lambrisering nabouwen kan en wil het ontwerpteam niet. Carien: “Het wordt een eenvoudiger, hoekiger variant erop, zodat het verwant is aan de historische detaillering, maar ook te lezen is als een latere toevoeging.”

De inpassing van deze ventilatorconvectoren was niet eenvoudig, omdat het systeem twee toevoerkanalen vraagt en twee afvoerkanalen, plus isolatie om die kanalen. Doordat veel plafonds, vloeren en wanden in het gebouw monumentaal zijn, kon daar ook niet aangekomen worden. De gevonden oplossing is om de kanalen deels te fresen in de buitenmuren. De gevel is zo dik dat dit volgens Gijsbert prima kan. Maar een flinke ingreep in het bestaande gebouw is het natuurlijk wel.

In het voormalige gebouw van het Ministerie van Justitie liggen de fraaiste stijlkamers op de eerste verdieping, op de beletage, waarbij de allerfraaiste stijlkamers dan weer aan het Plein liggen. “De grootste ruimte daar, met erker, was de ministerszaal. Aan de ene kant daarvan was de kamer van de minister, aan de andere kant daarvan de kamer van de secretaris-generaal”, legt Carien uit.

“Bij die zeer monumentale ruimtes hebben we voorgesteld om bijvoorbeeld in de erker geen ventilatorconvectoren en omkastingen te realiseren”, vertelt Gijsbert. “Maar in het Programma van Eisen was vastgelegd dat alle ruimtes geklimatiseerd dienden te worden, waardoor de betrokken adviseurs daar niet van af wilden wijken. Ook daar komen dus deze installaties en omkastingen.”

“Moeten we deze mate van klimaatbeheersing in monumentale gebouwen wel willen?”, vraagt Gijsbert zich hardop af. “Want er is wel heel veel nodig om dat te realiseren. Moeten we bij dit soort gebouwen niet meer vanuit het gebouw zelf redeneren, dat we kijken wat zo’n gebouw wat betreft installaties kan dragen?”

Handelingenkamer met ademende boekenruggen

Nog een bijzondere ruimte in het gebouw is de voormalige bibliotheek: een twaalf meter hoge ruimte met rondom boekenkasten, daglicht van boven, en drie rondlopende galerijen om alle boeken te kunnen bereiken. “De ruimte lijkt sprekend op de

bibliotheek in het Rijksmuseum en dat is natuurlijk geen toeval”, stelt Carien. “In de archieven van Peters vonden we ook correspondentie met Cuypers hierover.”

Toen de Tweede Kamer het voormalige Ministerie in gebruik nam, zijn de juridische boeken in de bibliotheek vervangen door de Handelingen van de Tweede Kamer: de weerslag van alles wat er in de Kamer gezegd is. De ruimte wordt daarom nu de Handelingenkamer genoemd.

In de renovatie wordt ook deze kamer nu geklimatiseerd. “Daarbij hebben we het geluk dat de stalen constructie van de boekenkasten met een flinke spouw los staat van de rest van het gebouw”, vertelt Gijsbert. “Daardoor kunnen we de noodzakelijke kanalen voor de klimatisering achterlangs laten lopen. Via ‘boekenruggen’ met perforaties op de boekenplanken wordt de lucht op verschillende plekken nagenoeg onzichtbaar ingeblazen. Bovenin de ruimte, bij de rand van het oplegraam, kunnen we de lucht ook weer nagenoeg onzichtbaar afzuigen.”

“De inpassing van de installaties in de Handelingenkamer laat zien hoe we, daar waar de situatie zich daartoe leende, maatwerkoplossingen hebben ontwikkeld”, stelt Gijsbert. “In de bibliotheek zie je van de installaties straks denk ik bijna niets. Zo kunnen we die bijzondere ruimte in zijn oorspronkelijke vorm doorgeven aan de volgende generaties.”

Voortbouwen in analogie met het bestaande

Bij een gebouw als dit, met zo’n krachtige en uitgesproken architectuur, moet je toevoegingen ondergeschikt maken aan het bestaande, daarin laten opgaan, herhalen Carien en Gijsbert een aantal keer. Een goede illustratie daarvan zijn de nieuwe deuropeningen die hier en daar gemaakt moesten worden. Komt zo’n nieuwe deur in een gang met oude deuren, dan ontwerpen ze een deur die afgeleid is van de oorspronkelijke deuren, daarmee verwant is, maar als je goed kijkt ook nog herkenbaar is als nieuwe tijdlaag.

Op zolder, waar een vernieuwde kantoorverdieping wordt ingericht, was geen historische context aanwezig. Daarom is daar een eigentijdse variant op het interieur van de rest van het gebouw ontworpen, nog steeds in eikenhout, maar in de lichtere tint en met een slanker profiel. Het is daar allemaal wat abstracter en eigentijdser.

“In gebouwen zoals dit, waarin nog zoveel van de historische context aanwezig is, zoeken we geen contrasten, maar een harmonieus beeld”, vertelt Gijsbert. “Wat nieuw is, is als zodanig wel herkenbaar, maar is qua vorm en materiaal verwant aan het oude”, besluit Carien.