De Harmonie in Antwerpen heeft zijn luister terug

De historische concertzaal De Harmonie in Antwerpen is naar een ontwerp van Atelier Kempe Thill en RE-ST gerestaureerd en herbestemd tot onder andere districtshuis en evenementenruimte. De architecten hebben het complex teruggebracht naar het oorspronkelijke neoclassicistische beeld, maar veelal in een geabstraheerde vorm. Ook de historische relatie tussen het gebouw en het omliggende park is hersteld. Na een traject van ruim elf jaar is het omvangrijke project onlangs opgeleverd.

Het project ‘De Harmonie’ vormde een complex stedelijk herontwikkelingsproject voor de stad Antwerpen. Het project omvat ten eerste de herinrichting van het historisch park De Harmonie, de restauratie van de Peter Benoit-fontein en de activering van het park. Als nieuwe openbare ruimte en stedelijke infrastructuur gaat het park een belangrijke rol in het stadscentrum spelen.

Tegelijkertijd moest de historische concertzaal De Harmonie worden getransformeerd tot een nieuw wijkcentrum met een groot aantal kantoren voor de gemeente, een groot burgerservicecentrum en een evenementenruimte voor onder meer kleine concerten. Om dat mogelijk te maken is de concertzaal verbonden met een bestaand herenhuis en de, eveneens historische, Orangerie. Ook is het complex uitgebreid met een klein ontmoetingscentrum.

Bewogen geschiedenis

De Harmonie is de voormalige zomerconcertzaal van de muziekvereniging Société Royale d’Harmonie, opgericht in 1814. Het project volgde uit een architectuurwedstrijd die in 1844 werd gewonnen door de toen 25-jarige Pieter Dens; reeds twee jaar later openden de concertzaal en de grote privé-landschapstuin. Het neoclassicistische gebouw kende een vloeiende relatie tussen binnen- en buitenruimte. Naast concertzaal diende het als feestelijk decor voor openluchtconcerten.

Een ingrijpende verbouwing van het pand zorgde in 1890 voor verdubbeling van het volume. Ten grondslag lag echter “een zeer besluiteloos fin de siècle-ontwerp”, dat bovendien “nogal matig werd uitgevoerd”, vertellen Atelier Kempe Thill en RE-ST. Na de eeuwwisseling zakte het concertleven allengs in; in 1922 werden tuin en gebouw overgedragen aan de stad. De landschapstuin werd omgevormd tot openbaar park en het muziekgebouw fungeerde vooral als flexibele tentoonstellingszaal.

De ontluistering zette zich voort tussen 1977 en 1979, toen het pand werd omgebouwd tot nachtclub. Het resterende historische interieur verdween achter verlaagde plafonds en werd deels afgebroken, de gevels werden gebarricadeerd en de vloeiende relatie met de buitenruimte werd vernietigd, aldus Atelier Kempe Thill en RE-ST.

Open Oproep

In 2010 kwam een Open Oproep van de Vlaams Bouwmeester, met als doel het concertgebouw om te vormen tot een ‘stille zaal’ – een niet-confessionele feestzaal. Na verschuivingen binnen het lokale bestuur kwam in 2013 het besluit om het gebouw te herontwikkelen als districtshuis. Toch bood de Open Oproep de gelegenheid tot een fundamentele herbezinning op de bestaande constructies van het gebouw en de buitenruimte, stellen de architecten.

“Enerzijds was het noodzakelijk om te bepalen hoe het monumentale ensemble verder moest en in hoeverre het complex moest worden hersteld”, leggen ze uit. “Anderzijds moest een veelheid aan functionele, sociale en ecologische wensen in het ontwerp worden geïntegreerd om de bestaande structuren aan te passen aan nieuwe behoeftes.”

Eigentijds landschapspark

Startpunt voor het project werd de restauratie en herinrichting van het bestaande park naar het model van een Engelse landschapstuin, vertellen de architecten. Voor het ontwerp zijn LAND Landschapsarchitecten en ARA bij het project betrokken. Door het kappen van een aantal grote bomen en het verwijderen van struiken en schuttingen zijn meer open speel- en bewegingsplekken gecreëerd en de zichtlijnen versterkt.

Tegelijkertijd zijn de randen van het park intensiever beplant om veiligheid en intimiteit te creëren; bovendien onttrekt dit de omliggende, deels drukke straten aan het zicht. Het bestaande netwerk van paden heeft plaats gemaakt voor een nieuwe figuur van meanderende smalle paden, begeleid door lange gebogen banken. Hierbij is zoveel mogelijk onverharde ruimte gecreëerd en zijn de gewenste speelplekken op een vanzelfsprekende manier in de padenfiguur opgenomen.

De Peter Benoit-fontein uit 1934, ontworpen door Henry van der Velde, is gerestaureerd. Bij het oude concertgebouw is het terreinprofiel verlaagd om een extra natuurstenen ‘drempel’ tussen het park en het gebouw te maken. Dit verankert het huis visueel stevig in het landschap en versterkt het monumentale effect, leggen de architecten uit.

Tegelijkertijd is de vloeiende relatie tussen binnen en buiten hersteld door het gebouw te openen richting het park. De Orangerie met zijn indrukwekkende open dakconstructie is gerestaureerd en herbestemd als café.

Verbinden en uitbreiden

Om de verschillende gebouwen binnen het project te verbinden tot een nieuw organisme, hebben de architecten zich eerst gebogen over een goede organisatie voor het complex. Aan de noordzijde van de concertzaal is een nieuwe structuur gerealiseerd, die alle functionele ruimten verbindt en een toegang voor gehandicapten biedt. Deze nieuwe oost-westas maakte een opdeling van het historische complex mogelijk in uiteenlopende functionele zones zoals café, individuele kantoren, landschapskantoren en vergaderzalen.

Door ook de noodzakelijke nevenruimten langs deze gang te leggen, zijn de historische ruimten zoveel mogelijk bevrijd van nieuwe functionele beperkingen, leggen de architecten uit. Architectonisch is de verbindende structuur slechts gedeeltelijk zichtbaar: tussen de Orangerie en het Concertgebouw als nieuwe overdekte entreehal, en aan de oostzijde van het complex als congrespaviljoen. Richting het historische herenhuis vormt het verbindende gebouw een kleine groen binnenplaats. Deze nieuwbouw legde voorts een belangrijke basis voor een hoogwaardige restauratie van de historische interieurs, leggen Atelier Kempe Thill en RE-ST uit.

Classicistische schoonmaak: de buitengevel

Het oorspronkelijk classicistische karakter van de concertzaal hebben de architecten zoveel mogelijk weer zichtbaar gemaakt. Met het oog op het leggen van een goede fundering en na overleg met monumentenzorg is een glazen pergola uit 1890, die direct voor de voorgevel stond, gesloopt. Hierdoor kwam de volumestructuur van het gebouw vrij. De verdwenen balustrades op het platte dak zijn in een vereenvoudigde vorm gereconstrueerd.

De daken zijn geïsoleerd, met zinken platen bedekt en van nieuwe lichtstraten voorzien. Ook de bovenste zijgevels van de hal zijn geïsoleerd. De historische dakspanengevel is vervangen door een pleistergevel, waardoor het klassieke massa-effect is gestroomlijnd. De oorspronkelijke ramen waren grotendeels verloren gegaan; de plaatsing van 4 meter hoge dubbele glazen deuren geeft een geabstraheerde herinterpretatie van de neoclassicistsiche gevel. Alle bustes zijn zorgvuldig schoongemaakt en verdwenen ornamenten zijn – wanneer dat zinvol was binnen het totaalbeeld – gereconstrueerd.

In het ontwerp is aansluiting gezocht bij het classicistisch kleurenspectrum. Lichtgrijze pleister en middengrijze ramen zjin gecombineerd met de bestaande donkergrijze kalkstenen plint van Belgisch graniet. “Zo creëert het gebouw geen verblindend effect in het park, maar gaat het discreet op in de ietwat grijze Vlaamse lucht”, leggen de architecten uit. De nieuwe glazen toegangsstructuur past op een vanzelfsprekende manier in de nieuwe totaalcompositie.

Eigentijds met continuïteit

Ook bij de inrichting van het interieur hebben de architecten gestreefd naar het voortbouwen op de classicistische gedachte. Het verlaagde plafond van de nachtclub is verwijderd en het resterende stucplafond is grondig gerenoveerd. Omdat alle ornamenten onder het plafond in de jaren zeventig waren afgebroken en over het oorspronkelijke interieur weinig informatie bestond, besloten de architecten het interieur niet te reconstrueren. In plaats daarvan hebben ze het historische plafond gecombineerd met een nieuw interieur in terrazzo om zo de transformaties duidelijk te onderstrepen.

De vloer bestaat uit naadloos terrazzo en de bestaande houten kolommen zijn voorzien van handgemaakte terrazzo-elementen. Hun geabstraheerde, vierkantige kapitelen ogen tegelijkertijd traditioneel en eigentijds. Dubbele terazzo-deuren van 4 meter hoog geven toegang tot de zaal; ze zijn gecombineerd met terrazzo banken waarvan de rugleuningen meteen de wandbekleding vormen.

Ter verbetering van de akoestiek zijn geluidsabsorberende vlakken in het historische stucplafond en geluidsscherm op het podium geplaatst. Alle techniek, zoals het ventilatiesysteem, de rookafvoer, zaalverlichting en theatertechniek, zijn zorgvuldig geïntegreerd in het historisch ruimtelijk concept. De oplossingen resulteren in een even robuust als elegant interieur, dat zowel historische continuïteit als eigentijdsheid uitstraalt.

Voor het burgerservicecentrum moesten aan het interieur servicepunten, gesprekscabines en balies worden toegevoegd. Passend bij de klassieke stijl van de hal is speciaal meubilair in licht eikenhout ontworpen. De werkplekken zijn afsluitbaar met het oog op gelegenheden zoals concerten. Sommige van deze inrichtingselementen en de extra benodigde banken zijn eenvoudig te verplaatsen. De overige ruimten binnen het complex zijn uitgevoerd met eikenhouten vloeren in combinatie met ingetogen meubilair en gordijnen; zo worden de ruimtelijkheid en de interactie met de buitenruimte benadrukt.

Het presenteert zich nu als een bijna ideaaltypische architectuur van het geabstraheerde classicisme

Leidend principe en authenticiteit

Atelier Kempe Thill en RE-ST hebben er naar gestreefd het ruim 170 jaar oude ensemble op een vanzelfsprekende manier verder te ontwikkelen, leggen de architecten uit. Door de gegeven structuren op alle niveaus gericht te bevragen, hebben naar een zinvolle reorganisatie en herinterpretatie gezocht. Tijdens dit proces is stapsgewijs een nieuw uitgangspunt voor het hele ensemble ontwikkeld. “Het resultaat is een gebouwencomplex dat de burgerlijke cultuur van de 19^e eeuw als artefact bewaart en tegelijkertijd passend maakt voor de behoeften van de 21^e eeuw”, aldus de architecten.

Atelier Kempe Thill en RE-ST hebben met hun restauratie, herinterpretatie en gedeeltelijke abstrahering het ensemble tot een geheel gemaakt. “Het presenteert zich nu als een bijna ideaaltypische architectuur van het geabstraheerde classicisme, zoals het nooit echt heeft bestaan”, stellen de architecten. Met andere woorden, leggen ze uit, volgt de architectuur een creatief, tijdgebonden en deels subjectief model in de lijn van de 19^e-eeuwse architect en architectuurtheoreticus Eugène Emmanuel Viollet-le-Duc; het project verkent de mogelijkheden van “een quasi-authentieke voortzetting van de bestaande gebouwen in de zin van het oorspronkelijke idee.”

De foto's van het project zijn gemaakt door fotograaf Ulrich Schwarz.