Albert Herder, architect bij Studioninedots en supervisor Schieoevers Noord in Delft

Ondernemer Gideon Hein van Deep

Onderwijsdeskundige Ank Wijnands van Techcampus Amsterdam

Ondernemer Nils Eekhout van Octatube en Bedrijven Kring Schieoevers (BKS)

Panelgesprek onder leiding van moderator JaapJan Berg

Ontwikkelaar Olga Wagenaar van Amvest

Ontwikkelaar Esther Agricola van BPD

Ontwikkelaar Martijn Bakker van Lingotto

Panelgesprek onder leiding van moderator JaapJan Berg

Kristiaan Borret, stadsbouwmeester Brussel en supervisor van Oostenburg en Hamerkwartier Amsterdam

Planoloog Walter de Vries van gemeente Rotterdam

Panelgesprek onder leiding van moderator JaapJan Berg

Albert Herder, architect bij Studioninedots en supervisor Schieoevers Noord in Delft

Ondernemer Gideon Hein van Deep

Onderwijsdeskundige Ank Wijnands van Techcampus Amsterdam

Ondernemer Nils Eekhout van Octatube en Bedrijven Kring Schieoevers (BKS)

Panelgesprek onder leiding van moderator JaapJan Berg

Ontwikkelaar Olga Wagenaar van Amvest

Ontwikkelaar Esther Agricola van BPD

Ontwikkelaar Martijn Bakker van Lingotto

Panelgesprek onder leiding van moderator JaapJan Berg

Kristiaan Borret, stadsbouwmeester Brussel en supervisor van Oostenburg en Hamerkwartier Amsterdam

Planoloog Walter de Vries van gemeente Rotterdam

Panelgesprek onder leiding van moderator JaapJan Berg

Tien principes om werken en wonen succesvol te mengen

28 september, 17:30

Op 26 september organiseerde Architectenweb een symposium rond de maakstad, in samenwerking met de supervisoren van Schieoevers Noord in Delft (Albert Herder, Hilde Blank en Floris van der Zee) en Pakhuis de Zwijger. De vraag die centraal stond was hoe maakbedrijven de verdichtende stad ingetrokken kunnen worden en daarvoor behouden kunnen blijven. Hoe kan werken én wonen succesvol gecombineerd worden?

Uit alle bijdragen deze middag kunnen tien principes gedestilleerd worden die bijdragen aan de realisatie van een stad waarin maakpartijen een volwaardige plek hebben naast het wonen.

1. Stel allereerst vast ‘waarom’ menging gewenst is
Voor de menging van werken en wonen is momenteel veel draagvlak, stelt planoloog Walter de Vries van de gemeente Rotterdam vast, maar daarom kan ook te snel voorbijgegaan worden aan de vraag ‘waarom’ die menging precies gewenst is, wat later in het proces voor problemen kan zorgen. Per gebied kan die ‘waarom’ namelijk sterk verschillen.

De gezochte menging in de kanaalzone van Brussel startte vanuit de wens om bedrijvigheid en de daaraan gekoppelde werkgelegenheid voor lager opgeleiden voor de stad te behouden, stelt Kristiaan Borret, stadsbouwmeester van Brussel en supervisor van onder andere het Hamerkwartier in Amsterdam. Maar volgens Borret zijn er ook steeds meer bedrijven die zich bewust ín de stad willen vestigen, die de interactie daarmee opzoeken. Het kan ook een doel zijn om die aan te trekken.

Bij de transformatie van M4H in Rotterdam staat het creëren van een duurzamere haveneconomie centraal. Daarbij wenst de stad ook dat de beschikbare ruimte intensiever gebruikt gaat worden. Planoloog Walter de Vries ziet allerlei mogelijkheden tot synergie. Zo kan de openbare ruimte, die sterk vergroend zal worden, dubbel gebruikt worden. Hetzelfde geldt voor parkeergarages. Ook kan restwarmte uit de haven worden gekoppeld aan lokale afname daarvan. De Vries ziet daarnaast dat veel bedrijven moeten verduurzamen en dat die transitie een kans is om de activiteiten beter af te stemmen op het wonen. Verder hoopt hij dat de ontmoetingen die de menging van werken en wonen met zich meebrengt innovatie verder zal stimuleren.

Ondernemer Gideon Hein, die met zijn bedrijf Deep in het Hamerkwartier gevestigd is, ziet daarbij ook kansen voor een nieuwe generatie bedrijfswoningen. Dus woningen die verhuurd kunnen worden aan vaste en tijdelijke werknemers. Binnen de krappe Amsterdamse woningmarkt is het voor ondernemers nu namelijk soms lastig om snel huisvesting te vinden voor werknemers die voor een project naar de stad komen. In het onderwijs zijn studentenwoningen denkbaar, bij ateliers kunstenaarswoningen…

2. Leg heldere uitgangspunten vast
Bij de transformatie van de Schieoevers Noord in Delft zijn heldere uitgangspunten vastgesteld voor de verdichting van dat gebied. Ondernemer Nils Eekhout van Octatube, ook voorzitter van de lokale ondernemersvereniging, benadrukt hoe belangrijk dat is. Daardoor weten de ondernemers wat eraan zit te komen en biedt het hen gelegenheid om daarop in te spelen. Iets wat vanuit de zaal ook werd benadrukt: geef de bestaande ondernemers de kans om een rol te spelen in de ontwikkeling van het gebied dat ze zelf al zo goed kennen. Werk vanuit die ‘humuslaag’ van het gebied. Ontwikkelaar Martijn Bakker van Lingotto liet zien hoe in de Merwedekanaalzone in Utrecht met lokale ondernemers een verdichtingsproject is ontwikkeld waarbij bovenop de bedrijfsruimtes nu woningen komen.

3. Durf specifiek te zijn
Iedere stad, zelfs ieder gebied, heeft een andere context, andere opgave en kent andere bedrijvigheid. Ieder gebied vraagt om een specifieke oplossing, benadrukt ontwikkelaar Esther Agricola van BPD. En ja, bedrijven veranderen continu, dus de oplossing moet voldoende flexibiliteit bieden richting de toekomst. Maar het moet ook specifiek genoeg zijn voor de huidige bedrijvigheid en / of vergelijkbare bedrijven aan te trekken. Durf daarbij ook te selecteren op bedrijven als dat nodig is, benadrukt Borret.

4. Naast elkaar én bovenop elkaar
Bij het mengen van werken en wonen wordt al snel gedacht aan stapeling. In een hoge plint wordt ruimte gemaakt voor maakpartijen, de woningen liggen aan een verhoogd dek erboven. In de kanaalzone van Brussel worden momenteel verschillende voorbeelden hiervan gerealiseerd en in het Hamerkwartier in Amsterdam wordt hier ook op ingezet. Het is echter maar één van de mogelijkheden, benadrukten verschillende sprekers op het symposium. Er kan ook gemengd worden door ruimtes voor maakpartijen af te wisselen met woningbouw, het dus naast elkaar te plaatsen.

In Delft wordt de uitbreiding van de huisvesting van Octatube gecombineerd met nieuwe woningbouw daaromheen. Het naast elkaar plaatsen van werken en wonen is meer in het belang van ondernemers, denkt Eekhout. Door stapeling ontstaat echter wel sneller een hoge dichtheid, stelt Borret. Voor grotere maakpartijen biedt een plint echter niet altijd genoeg bewegingsruimte. Hoewel de ervaringen bij het Kabeldistrict in Delft ontwikkelaar Olga Wagenaar van Amvest ook leren dat als bedrijven de ruimte hebben, ze die ook gebruiken, en dat als die ruimte kleiner is, er creatiever met die ruimte omgegaan wordt.

Uiteindelijk is het van belang om een palet aan vestigingsmilieus aan te bieden, denkt De Vries; dat bedrijven de keuze hebben. In M4H wordt daarom op verschillende manieren gemengd, zowel bovenop elkaar als naast elkaar, en zijn zelfs plekken waar enkel bedrijven zich kunnen vestigen. Voor bedrijven die echt op zichzelf wil kunnen ondernemen is dus ook ruimte gemaakt in dat gebied.

5. Geluidshinder verminderen is ook een ontwerpopgave
Voor het geluid dat bedrijven af en toe maken is een veel lagere tolerantie dan voor het geluid van bijvoorbeeld horeca, constateert Borret. Terwijl bedrijven meestal overdag geluid maken en horeca vaak juist ‘s avonds. Daar zit een discrepantie. Het zou goed zijn als daar een herijking plaats zou vinden, denkt hij.

Dat neemt niet weg dat geluidshinder van bedrijven richting woningen natuurlijk sterk ingekaderd moet zijn in de stad. Af en toe een vrachtwagen is tot daar aan toe. Maar bijvoorbeeld machines wil je niet horen. Het goede nieuws is dat er bouwkundig wat dat betreft enorm veel op te lossen is. Bedrijfsruimtes zijn uitstekend te isoleren. En wat voorheen misschien buiten gedaan wordt, kan ook naar binnen verplaatst worden. En er zijn natuurlijk ook afspraken over te maken met elkaar. Er is wat dat betreft heel veel mogelijk, denken alle sprekers.

Aan de andere kant kunnen bewoners soms ook veel geluid maken, als ze bijvoorbeeld aan het klussen zijn. Daarbij genereert het wonen ondertussen zelf ook veel vervoersbewegingen. Denk bijvoorbeeld aan alle pakket- en boodschappendiensten die dagelijks langskomen. Het begint met goede afspraken, maar uiteindelijk kan ook gedacht worden aan een mediator of gebiedsconciërge om de harmonie in het gebied te bewaken.

6. Iedere dertig meter wat anders
Levendige plinten, dat is wat iedereen het liefste ziet. In het ontwerp kan daarop gestuurd worden. En best wat bedrijven openen zich graag richting de straat, maar lang niet iedereen. In de kanaalzone in Brussel ziet Borret dat door bedrijven dichtgezette puien nu af en toe voor een doodse aanblik van de straten zorgen. Het helpt dan het wonen tussendoor echt tot de grond te laten komen, stelt hij. Al dan niet met woonwerkwoningen of maisonettes.

Architect Robert Winkel van Mei Architects & Planners stelt dat iedere dertig meter wat anders moet gebeuren. Een dichtgezette pui die niet langer is dan dertig meter is naar zijn idee nog te overbruggen. Is het meer, dan voelt het al snel onveilig, en dat moet ten alle tijden voorkomen worden. Juist de afwisseling van woningen, bedrijfsruimtes en voorzieningen in een straat, steeds wat anders, is wat dat betreft interessant.

7. Zonder kaders vanuit de overheid komt de menging er niet
Voor een ontwikkelaar levert woningbouw, kantoren en winkels het meeste op. In vergelijking daarmee levert bedrijfshuisvesting veel minder op, terwijl het in combinatie met wonen ook nog het risico van hinder met zich meebrengt. Uit zichzelf zal een ontwikkelaar daarom in basis geen bedrijfshuisvesting opnemen in plannen waarbij het in hoofdzaak om woningbouw gaat.

Is er een wens om tot een menging van werken en wonen te komen, dan vraagt dat dus stevig gemeentelijk beleid, dat zich vertaalt in klassieke planningskaders, zoals het bestemmingsplan en beeldkwaliteitsplan, en differentiatie van de grondwaarde. Binnen de planvorming moet daarbij goed gekeken worden dat er ruimtes ontworpen worden die ook echt door maakpartijen gebruikt kunnen worden en geen verkapte kantoorruimtes zijn. Maakpartijen vragen om een flinke vrije hoogte, stevige vloeren, overheaddeuren, hoogwaardige isolatie en vrachtliften als het om meerdere verdiepingen gaat, om een paar voorbeelden te noemen.

8. Vanuit tijdelijkheid interessante maakpartijen aantrekken
In M4H in Rotterdam kon zowel Studio Roosegaarde als het Keilecollectief eerst een periode ruimte huren, voordat het die ruimte kon kopen. Zo’n getrapte introductie in een gebied kan heel goed werken, denkt De Vries. Behalve eerst huren en dan kopen, kan ook gedacht worden aan huur die trapsgewijs omhoog gaat. Het gaat erom interessante maakpartijen kennis te laten maken met het gebied en wanneer dat bevalt met hen verder te gaan.

9. Maak ruimte voor sociale bedrijvenbouw
Net als er sociale woningbouw is, zo zou er ook sociale bedrijvenbouw moeten zijn, stelt Borret. Niet ieder bedrijf kan een hoge huur in de stad betalen. Maar als maatschappij willen we ook niet dat al die bedrijven dan maar in een laagwaardige omgeving aan de rand van de stad een plek vinden, met al het ruimtebeslag en de reisbewegingen die daarbij horen. Sociale bedrijvenbouw kan dan een interessante oplossing zijn.

Als gewestelijk ontwikkelbedrijf heeft citydev.brussels in Brussel zo’n functie als sociale bedrijvenbouwer en woningbouwer. Van bedrijven een percentage van hun omzet als huur vragen kan trouwens ook een optie zijn, oppert Winkel. Of een bedrijvencoöperatie die de bedrijfsruimtes zonder winstoogmerk uitbaat.

10. Werk doorlopend aan de juiste mix van bedrijven
Hoe zorg je er op de lange termijn voor dat de juiste mix van bedrijven zich in een gebied vestigt en dat de maakpartijen niet langzaam weer verdrongen worden door kantoorachtig programma? Een mogelijkheid is de aanstelling van een gebiedsprogrammeur die vanuit het belang van de bedrijven en de gemeente werkt.

Kwartiermaker Ank Wijnands van Techschool Amsterdam werkt aan de realisatie van een nieuwe TechCampus in het Hamerkwartier in Amsterdam. Ze wil daarbij nadrukkelijk de uitwisseling zoeken met de maakpartijen die in de buurt gevestigd zijn. Naast de uitwisseling van kennis zoekt Wijnands voor de studenten werkervaringsplekken, terwijl veel maakpartijen juist op zoek zijn naar geschikt personeel. Uiteindelijk kan de TechCampus echt een vliegwiel worden voor de bedrijvigheid in het Hamerkwartier, denkt Wijnands. Een dergelijke onderwijsinstelling kan een gebied dan extra aantrekkelijk maken voor bedrijven om zich er te vestigen.

Het symposium is hieronder integraal terug te kijken.

https://www.youtube.com/watch?v=_IArUfKYs1I

Trefwoorden

brussel studioninedots m4h amvest bernardina borra maakindustrie gemeente delft ank wijnands symposium hilde blank lingotto amsterdam wonen en werken hamerkwartier mei bvr martijn bakker albert herder bpd walter de vries esther agricola delft mei architects & planners rotterdam schieoevers architectenweb techcampus hamerkwartier robert winkel bura urbanism floris van der zee octatube maakpartijen olga wagenaar gideon hein deep michiel van raaij pakhuis de zwijger jaapjan berg gemengde wijken kristiaan borret gemeente rotterdam nils eekhout

1	Ontwerpvisies voor renovatie en nieuwbouw Stadstheater Arnhem gepresenteerd woensdag, 07 december
2	Ouwe starchitects donderdag, 08 december
3	BDP ontwerpt Metropolis Lyceum in Amsterdam-Noord vrijdag, 02 december
4	Heutink neemt nieuw hoofdkantoor met distributiecentrum in gebruik dinsdag, 06 december
5	Belgische toestanden dinsdag, 06 december

Gerelateerde nieuwsberichten

Voorstel voor sociale woningbouw boven ruimtes voor makers in M4H

Nieuwe prijs voor beste mix van werken en wonen in de stad

Bestemmingsplan Schieoevers Noord vastgesteld door gemeenteraad van Delft

Architectenweb symposium: werken én wonen in de maakstad

Zes lessen rond ‘Gestapeld wonen voor gezinnen’

Architectenweb symposium: gestapeld wonen voor gezinnen

Symposium waarin het nieuwe hybride stadsblok op de snijtafel gelegd wordt

Acht lessen over modulaire woningbouw in hout

Architectenweb symposium: modulaire woningbouw in hout

Vijf lessen over ‘Het nieuwe hybride stadsblok’

Architectenweb symposium: het nieuwe hybride stadsblok

AIR kondigt nieuwe fysieke editie van Stadmakerscongres aan

Rotterdamse stadstekenaars geven hun visie op gentrificatie

Stadsmakerscongres – denkoefeningen over Rotterdam in 2125

Bouwbedrijf en ontwikkelaar breidt kantoor uit met houten gebouw

Kantoorpand Van Hallstraat Amsterdam getransformeerd tot woongebouw

Gerelateerde podcasts

Gesprek met Casper Schuuring over het behoud van maakpartijen in de verdichtende stad

Andere nieuwsberichten

Universiteit Antwerpen bouwt nieuw hart voor Campus Drie Eiken

Gisteren, 16:22

Binnenkort start de bouw van drie gebouwen die plaats bieden aan ongeveer tweehonderd studentenkamers en studio’s, een sporthal en een restaurant. POLO Architects is verantwoordelijk voor het ontwerp.

Gebouw door Kraaijvanger Architects markeert scharnierpunt Katendrecht

Gisteren, 12:12

Naar verwachting wordt eind volgend jaar gestart met de bouw van De Scharnier op Katendrecht in Rotterdam. Het door Kraaijvanger Architects ontworpen gebouw bestaat uit een kleine 120 woningen, maatschappelijke functies en horeca.

WeWantMore geeft modeboetiek ingetogen elegantie

7 december, 2:42

Voor een boetiek in Leuven ontwierp de studio WeWantMore zowel het interieur als de branding, met een befaamde uitspraak van Coco Chanel in gedachten.

Ontwerpvisies voor renovatie en nieuwbouw Stadstheater Arnhem gepresenteerd

7 december, 1:42

De vijf genomineerde ontwerpteams voor de renovatie van het Stadstheater Arnhem hebben hun ontwerpvisie gepresenteerd. De teams van architecten en adviseurs hebben in de afgelopen twee maanden gewerkt aan een plan.

BNO publiceert derde editie Dutch designers Yearbook

Gisteren, 10:30

Het jaarboek geeft een overzicht dat reikt van prijswinnend design tot beeldbepalende ontwerpers en toont volgens BNO hun vindingrijkheid in een chaotisch jaar vol onzekerheden.

Politiek: stikstofruimte niet naar wegen of luchtvaart

Gisteren, 10:04

Vrijwel alle partijen willen dat het kabinet PAS-melders helpt en bijvoorbeeld woningbouw voorrang geeft.

Expositie over verleden en toekomst Zomerhofkwartier Rotterdam

Gisteren, 09:33

Vrijdag start in Rotterdam een expositie over het Zomerhofkwartier en Pompenburg.

Nieuw stadion Feyenoord City definitief van de baan

7 december, 3:59

Het Rotterdamse college van burgemeester en wethouders meldt dit woensdag aan de gemeenteraad in een voortgangsrapport.

Urgenda wil ‘mythes ontkrachten’ over wonen zonder aardgas

7 december, 11:02

Met een nieuw expertisecentrum wil duurzaamheidsorganisatie Urgenda mensen laten zien hoe ze hun huis kunnen verduurzamen en “mythes ontkrachten” over aardgasvrij wonen.