De waarde van tijd

Een minuut duurt overal ter wereld even lang. Toch wordt er per cultuur anders naar tijd en vergankelijkheid gekeken. In de omgang met gebouwen, en het conserveren ervan, zien we dat ook sterk terug. Hoe waarderen we tijd? Heeft ouderdom intrinsieke waarde? En wat is het precies dat we waarderen? Of zijn we eigenlijk op zoek naar eeuwige jeugd, denkend aan het lied van Alphaville: 'Forever young, I want to be forever young.'

In Japan wordt heel anders met bestaande gebouwen omgegaan dan in Nederland. In het onderzoek Re-Thinking Re-Use vergelijkt HOH Architecten de benaderingen van beide landen met elkaar. Een aantal lessen uit dit onderzoek deelt het bureau in een serie columns.

Het Ise Shrine in Ise en de Oude Kerk in Amsterdam behoren tot de oudste gebouwen van hun land en tot de hoogtepunten van hun bouwcultuur. Beide zijn religieuze bouwwerken: uitingen van hoe we als mens onze plaats in de wereld proberen te begrijpen, inclusief onze relatie tot het leven en onze eigen eindigheid. De verschillen tussen deze religieuze bouwwerken, in hun benadering van tijd en vergankelijkheid, kunnen niet groter zijn.

Heiligdommen in het shintoïsme, zoals de Ise Shrine, worden gebouwd voor het eren van geesten, mythologische goden of natuurlijke krachten. In het geval van de Ise Shrine wordt de zonnegodin Amaterasu Omikami geëerd in een complex dat bestaat uit meer dan honderd grotere en kleinere constructies, shrines, waarbij de eerste werden gebouwd rond het jaar 690.

Om de energie van Amaterasu Okami vitaal te houden, wordt de meest heilige relikwie – de heilige spiegel – elke twintig jaar verplaatst naar een compleet nieuwe en exact dezelfde shrine op de lege kavel pal naast de huidige. Ook voor het goddelijke geldt: beweging is gezond. Na de verplaatsing van de spiegel wordt de twintig jaar oude shrine afgebroken, om weer een lege kavel achter laten, wachtend op de volgende shrine, die van óver twintig jaar. Inmiddels heeft deze architectonische reïncarnatie al 62 keer plaatsgevonden.

Tijdens een bezoek aan de shrine, in september van vorig jaar, werd me de enorme schaal van het Shikinen Sengu-proces (de herbouw) pas echt duidelijk. Naast elke shrine, groot en klein, ligt een identieke lege kavel al te wachten. In het museum wordt een film getoond waaruit duidelijk wordt dat het verwerken van het hout al in volle gang is, en dat voor

sommige constructies de selectie van de juiste boom een proces van 200 jaar is. En dan te bedenken dat ook alle ceremoniële gewaden van de priesters, met parasols, offers, pijlen, bogen, etc. opnieuw gemaakt worden.

Het punt is helder: het gaat niet om de gebouwen en de gewaden, deze zijn vergankelijk, het gaat om het kúnnen bouwen en maken ervan, dát heeft eeuwigheidswaarde. De herbouw is zo kostbaar – ongeveer 500 miljoen euro – dat de Ise Shrine nog de enige shrine in Japan is waar dit ritueel wordt toegepast. Hierdoor ontstaat de surrealistische situatie dat de 'oudste' shrine van het land, bouwkundig gezien de 'nieuwste' is.

Elke twintig jaar is er een korte periode waarbij de nieuwe shrine al opgebouwd is, de heilige spiegel verplaatst, en de oude shrine voorzichtig wordt ontmanteld. Oud en nieuw staan gebroederlijk naast elkaar en tonen samen een fenomeen wat we maar zelden kunnen zien: het verstrijken van de tijd zelf.

De Oude Kerk, het oudste gebouw van Amsterdam, kent een andere geschiedenis. Het werd in 1306 als houten kapel gebouwd en door de eeuwen heen meerdere keren aangepast, uitgebreid en herbouwd; de kerk evolueerde voortdurend en weerspiegelde telkens de stijl en voorkeuren van de

toenmalige tijd. Haar aanpassingsvermogen bleek haar levenselixer te zijn, niet alleen fysiek, maar ook sociaal en mentaal bleef het gebouw het centrum van de stad. Schilderijen van Emanuel de Witte tonen de kerk als plek voor arm en rijk, man en vrouw, waar gedoopt werd en begraven. Het was geen statisch gebouw, maar een ruimte die door en voor haar gebruikers werd gevormd. Niet voor niets werd de kerk ‘de woonkamer van de stad’ genoemd.

In 2012 werd de Oude Kerk een museum en volgde daarmee een bredere trend van Nederlandse kerken, die door de secularisatie gedwongen worden nieuwe functies aan te nemen, zoals die van bibliotheek, woonhuis, speelhal of concertzaal.

Een van de beroemdste tentoonstellingen die de Oude Kerk tot nu toe organiseerde, was die van de Japanse kunstenaar Taturo Atzu, die een groot publiek toegankelijk plateau op het dak van de kerk had gebouwd. Bezoekers konden opeens delen van de kerk van dichtbij bekijken, die vanaf de straat verborgen blijven, en kregen hierdoor letterlijk en figuurlijk een nieuw perspectief op het oude gebouw en de stad. Vanuit conservatieve hoek klonk kritiek: 'De Oude Kerk wordt van de stad afgenomen!' Ik heb die kritiek altijd heel opmerkelijk gevonden, omdat het juist liet zien waarom het oudste gebouw van Amsterdam zou oud was geworden: het voegt steeds een laag toe, transformeert, en beweegt mee met de tijd.

De Oude Kerk en de Ise Shrine illustreren elk op hun eigen manier hoe gebouwen vitaal kunnen blijven – elk met een ander begrip van tijd. De Ise Shrine laat een circulair begrip van tijd zien, waarbij elk einde een nieuw begin inleidt. De Oude Kerk toont een lineair begrip van tijd, een constante lijn van het verleden, via het heden, naar de toekomst.

Beide laten zien dat gebouwen geen statische objecten zijn, maar dat ze een voortdurend proces van vernieuwing en aanpassing belichamen, waarbij 'building' zowel een zelfstandig naamwoord als een werkwoord kan zijn. Ze tonen dat in het gebruik, hergebruik en doorgebruik de sleutel ligt voor een lange levensduur en dat wanneer we vergankelijkheid accepteren we misschien een glimp op kunnen vangen van het onsterfelijke.

Re-Thinking Re-Use is een onderzoeksproject van HOH Architecten, georganiseerd door Andreea Pirvan en Jarrik Ouburg, in samenwerking met de RCE en JNACA. Het project wordt mede mogelijk gemaakt door het Stimuleringsfonds voor Creatieve Industrie en Dutch Culture en is onderdeel van het culturele programma van het Nieuwe Instituut tijdens de Wereld Expo 2025 in Osaka.