"Alles moet veranderen, wil alles hetzelfde blijven," zegt Tancredi tegen Prins Salina in Lampedusa's De Tijgerkat, een roman die beschrijft hoe Italië transformeert van een feodale staat naar een koninkrijk. Een prachtige zin die de dualiteit van verandering laat zien, balancerend tussen heden en verleden. Verandering is een integraal onderdeel van de bebouwde omgeving, die voortdurend moet inspelen op nieuwe behoeften. Maar hoe we omgaan met verandering verschilt per bouwcultuur: Japan lijkt meer Tancredi, soms genadeloos vooruitstrevend, terwijl Nederland steeds meer op de behoudende Prins Salina begint te lijken. De verschillen worden duidelijk bij twee projecten die tot veel controverse zorgden: de gesloopte Nakagin Tower in Tokio en de nieuwbouw van The Diamond in Amsterdam. Beide roepen vragen op over hoe om te gaan met traditie, innovatie en hergebruik.

In Japan wordt heel anders met bestaande gebouwen omgegaan dan in Nederland. In het onderzoek Re-Thinking Re-Use vergelijkt HOH Architecten de benaderingen van beide landen met elkaar. Een aantal lessen uit dit onderzoek deelt het bureau in een serie columns.

In Tokio is verandering verweven met de geschiedenis. Rampen zoals de Grote Kanto-aardbeving (1923) en de bombardementen in de Tweede Wereldoorlog (1945) vernietigden grote delen van de stad. De wederopbouw leidde tot tijdelijke constructies, die later weer vervangen werden door permanente gebouwen. Op het moment dat de stad zich aan haar nieuwe gebouwen ging hechtten, werden ze weer gesloopt, dit keer vrijwillig. Deze onthechting heeft geleid tot een cultuur van sloop en nieuwbouw, met een gemiddelde levensduur van gebouwen van slechts dertig jaar. Ondanks dat recentere gebouwen zeer robuuste constructies hebben en makkelijk tachtig jaar mee kunnen gaan, worden ze toch vaak voortijdig gesloopt, om letterlijk en figuurlijk ruimte te maken voor iets nieuws.

Vanuit een puur architectonisch oogpunt heeft de Japanse bouwcultuur, met zijn constante focus op verandering en vernieuwing, veel opgeleverd. Iedere vrijgemaakte kavel is weer een kans voor een nieuw programma, een experiment met materialen en het testen van ruimtelijke ideeën. Het is niet voor niets dat in de 45 jaar van het bestaan van de Pritzker Prize Japan de meeste laureaten heeft voortgebracht, denk aan Kenzo Tange, Tadao Ando, Kazuyo Sejima en Toyo Ito. Afgelopen jaar ging de prijs opnieuw naar een Japanner, naar Riken Yamamoto.

Maar uiteraard heeft deze aanpak een hoge ecologische prijs. Voor elk nieuw gebouw wordt een goed gebouw gesloopt. En daarbij gaat soms ook architectonisch erfgoed verloren, zoals duidelijk werd met de sloop van de Nakagin Capsule Tower (1972) van Kisho Kurokawa. Dit meesterwerk van het Metabolisme was ironisch genoeg gebouwd om vernieuwing te faciliteren: de toren bestond uit twee betonnen kernen waaraan 140 geprefabriceerde capsules van 2.3 x 3.8 x 2.1m waren bevestigd. De bedoeling was dat de capsules periodiek vervangen konden worden, terwijl de kernen bleven staan. Door gebrek aan onderhoud en eigendomsproblemen raakten de capsules echter in verval en in 2022 werd het gebouw onder internationaal protest gesloopt. Een aantal bewoners heeft zich nog weten te verenigen in het project Nakagin Capsule Tower A606 en door middel van crowdfunding één capsule gered (nr. A606). Die ene capsule wordt gerestaureerd en later aan het publiek getoond.

Nederland heeft een heel andere relatie met verandering. Steden zoals Amsterdam zijn door de eeuwen heen gegroeid als jaarringen van een boom, met historische binnensteden als kern. Ook in de culturele waardering van de bebouwde omgeving herkennen we hetzelfde patroon, met de meeste monumenten in het historische centrum en de UNESCO-status van de Amsterdamse grachtengordel. Deze status, aangevraagd door de stad zelf, is zowel een erkenning als een beperking. Zo moesten plannen voor hoogbouw op Overhoeks, aan de overkant van 't IJ, en de Sluisbuurt, ver buiten de binnenstad, worden aangepast om het historische beeld niet te verstoren.

Deze focus op behoud komt ook tot uiting op gebouwniveau. Waar de sloop van de Nakagin Tower controversieel was, riep in Amsterdam juist de nieuwbouw van The Diamond discussie op. Dit viersterrenhotel op de Heineken Hoek veroorzaakte zoveel ophef dat een alternatieve ontwerpwedstrijd werd georganiseerd, met als doel 'het belang van schoonheid in architectuur terug op de publieke agenda te zetten'.

Het winnende ontwerp van een Amerikaanse studente was sterk historiserend en werd door de jury gewaardeerd voor haar 'begrip voor de typische architectuur in Amsterdam', ook al is de ontwerper nog nooit in Amsterdam geweest. Het weerspiegelt een groeiende conservatieve tendens in de Nederlandse architectuur.

Nog niet zo lang geleden stond de Nederlandse architectuur juist bekend om haar radicale, conceptuele benadering. In 2000 won Rem Koolhaas als vaandeldrager van deze stroming er als enige Nederlander de Pritzker Prize mee. Vandaag de dag lijkt er echter meer draagvlak te zijn voor behoud dan voor vernieuwing en is in een paar decennia jaar de Nederlandse houding ten opzichte van verandering enorm is veranderd. Aan de basis daarvan lag geen natuurramp of bombardement, zoals in Japan, maar een culturele aardverschuiving is het wel.

De verhalen van de Nakagin Tower en The Diamond laten zien hoe verschillend er in de Japanse en Nederlandse cultuur wordt omgegaan met verandering. Waar in Japan vaak het verleden verwerpt wordt in de drang tot vernieuwing, lijkt in Nederland soms te krampachtig vastgehouden te worden aan traditie.

Toch kunnen beide culturen van elkaar leren. Verandering hoeft geen strijd te zijn tussen traditie en vooruitgang, maar kan een balans vormen. Hergebruik van gebouwen biedt een derde weg: een subtiele of radicale transformatie die het verleden waardeert en een nieuwe toekomst mogelijk maakt. Onlangs zijn de nieuwe plannen voor een hotel met 144 bedden bekendgemaakt voor de plek waar eerder de Nakagin Capsule Tower stond. Je hoeft geen Pritzker Prize-winnaar te zijn om te bedenken dat Capsule Tower als hotel geweldig hergebruikt had kunnen worden.