De waarde van materiaal

De geografie van een land kan heel bepalend zijn voor haar cultuur. Japan is een eiland, zowel in fysiek als mentaal opzicht. Toen de Portugezen in 1543 voet aan wal zetten en om handel te drijven, maar als geheime agenda hadden om ook de bevolking te bekeren tot het katholieke geloof, werden ze hardhandig van het eiland gejaagd. Dat was de kiem voor het afhouden van alles van wat van buiten het eiland kwam. Het duurde tot 1641 toen op het kunstmatige eiland Deshima een Nederlandse handelspost gevestigd werd, dat tot 1859 het enige contact was met de rest van de wereld. De voorwaarde die werd meegegeven was dat elke bekering voor wat dan ook uit den boze was, en dat paste prima in de Nederlandse 'VOC-mentaliteit' – strictly business.

In Japan wordt heel anders met bestaande gebouwen omgegaan dan in Nederland. In het onderzoek Re-Thinking Re-Use vergelijkt HOH Architecten de benaderingen van beide landen met elkaar. Een aantal lessen uit dit onderzoek deelt het bureau in een serie columns.

In de zelfgekozen beperking van het eiland toonde Japan zich een meester. Wanneer je een stukje stof nog om een rijstkorrel kon wikkelen, mocht je het niet weggooien, maar moest je het hergebruiken. Dit praktische uitgangspunt resulteerde in prachtige kleden en mantels, genaamd 'boro' (afgeleid van de term 'boroboro' wat gescheurd of gerepareerd betekent), die gedurende het leven van de gebruiker, reparatie na reparatie na reparatie, uit tientallen lapjes stof bestonden. Unieke lappendekens die tegenwoordig eerder de status van haute couture hebben.

Hetzelfde principe ging ook op voor de bouwkunst. In het beboste eiland, gelegen tussen de Japanse Zee en de Stille Oceaan, was hout (ceder, cipress en den) het meest voorradige materiaal. In een tijd dat hout met handzagen bewerkt werd, was het verwerken van een boomstam tot een eenvoudige balk een bewerkelijk en zeer tijdrovend proces. Een eenvoudige balk, al het bouwmateriaal, werd hierdoor een zeer kostbaar bezit waar zorgvuldig mee om werd gegaan en zoveel mogelijk hergebruikt.

Om de (her)bruikbaarheid van elk element te verhogen werden er twee bijzondere technieken ontwikkeld: Kizami en Kigumi. Kizami is de techniek waarbij er aan de uiteinden van houten elementen met vlijmscherpe beitels zeer precieze gaten en uitsparingen worden

gemaakt. Kigumi is de techniek waarbij alle losse onderdelen als een complexe driedimensionale puzzel in elkaar worden gezet, en bijvoorbeeld een balk met een kolom wordt verbonden zónder gebruik te maken spijkers of een andere vorm van permanente verbinding. Deze losse verbindingen hadden een bijkomend voordeel dat er speelruimte in een constructie aanwezig was, wat zorgde voor een zekere flexibiliteit die nodig was om een aardbeving te weerstaan. Bewegen in plaats van barsten.

Je zou denken dat deze meesterlijke technieken voornamelijk bedoeld waren om een bouwwerk in elkaar te zetten. Maar ze zijn juist ontwikkeld voor het omgekeerde proces, om het weer makkelijk uit elkaar te kunnen halen, in het geval van een verplaatsing of een uitbreiding, of bij een demontage om de materialen weer te kunnen hergebruiken. Zo ontstond er een bouwcultuur waarbij een gebouw gezien werd als een tijdelijke ruimtelijke configuratie, opgebouwd uit elementen met een permanente waarde.

Niet altijd kon elk element weer één op één hergebruikt worden, en moest bijvoorbeeld een bestaande balk verlengd worden. Met dezelfde techniek van Kizami werden er weer nieuwe verbindingen bijgemaakt en werd de oude balk verlengd met een nieuw stuk hout. Goed kijkend naar oude Japanse constructies besef je dat elk element meerdere levens heeft gehad, in meerdere constructies.

Vaak ligt de focus op het specifieke detail van de verbinding, een bijzondere zwaluwstaart of pen-en-gat, en YouTube grossiert in 'satisfying' filmpjes over Japanse houtbewerking. Maar de echte waarde van de bouwcultuur lag in het behoud van die hele generieke balk en het materiaal zelf.

Aan deze prachtige bouwcultuur kwam abrupt een einde toen de deur naar de buitenwereld, die eeuwenlang op een kier stond, onder zware Amerikaanse druk werd opengerukt en het land gedwongen werd zich open te stellen voor handel en de daarmee gepaarde industrialisatie. De hand werd vervangen door de machine. Het verwerken van een boom tot een balk ging ineens veel sneller, en bouwmateriaal werd veel betaalbaarder. In combinatie met de stijgende lonen werd het zelfs goedkoper om met gloednieuwe materialen een woning te bouwen dan om eerst de oude woning voorzichtig uit elkaar te halen en de goede onderdelen her te gebruiken. Dit is natuurlijk niet alleen een Japans verschijnsel. Het is al decennialang wereldwijd dé manier van bouwen geweest waarbij de materiële waarde van de elementen ondergeschikt is aan de kosten van arbeid.

Gelukkig begint hier langzaam verandering in te komen en dringt wereldwijd het besef door dat de materialen op deze planeet eindig zijn. De oude Japanse bouwcultuur kan hiervoor als inspiratie dienen. Het is te zien als een verre voorloper van Madaster, het digitale platform dat materiaalpaspoorten creëert voor gebouwen en alle gebruikte materialen catalogiseert om hergebruik ervan te bevorderen en afval te verminderen. Ook qua bouwtechniek was het traditionele Japanse woonhuis haar tijd ver vooruit, met een hoge score voor 'losmaakbaarheid'.

Materialen steeds hergebruiken vraagt niet alleen een andere bouwtechniek, maar ook een andere benadering van het ontwerpvak. Waarbij losmaakbaarheid aanzet tot het maken van bijzondere architectonische details. Waarbij het hergebruikte materiaal het startpunt is voor een nieuw ruimtelijk ontwerp. Waarbij een architectuur gedefinieerd wordt als een geheel dat meer is dan de som der delen. Waarbij reparatie een verhaal van continuïteit verteld. Waarbij er nieuwe creativiteit en inventiviteit zal worden aangeboord door de beperkingen die Eiland Aarde ons oplegt.

Re-Thinking Re-Use is een onderzoeksproject van HOH Architecten, georganiseerd door Andreea Pirvan en Jarrik Ouburg, in samenwerking met de RCE en JNACA. Het project wordt mede mogelijk gemaakt door het Stimuleringsfonds voor Creatieve Industrie en Dutch Culture en is onderdeel van het culturele programma van het Nieuwe Instituut tijdens de Wereld Expo 2025 in Osaka.