De waarde van ambacht

Soms worden verschillen tussen bouwculturen zichtbaar nog voordat er goed en wel gebouwd wordt. Zo begint in Japan elke project met een Kichinsai-ceremonie waarbij een Shinto-priester toestemming vraagt aan de kami, de geest van de plek, om te mogen bouwen. Er worden offers gebracht, de officiële ‘eerste schep’ in de aarde gezet, maar het voornaamste doel van de ceremonie zijn de gebeden voor de veiligheid van de bouwers, als dragers van kunde en kennis.

In Japan wordt heel anders met bestaande gebouwen omgegaan dan in Nederland. In het onderzoek Re-Thinking Re-Use vergelijkt HOH Architecten de benaderingen van beide landen met elkaar. Een aantal lessen uit dit onderzoek deelt het bureau in een serie columns.

In Nederland vieren we het slaan van 'de eerste paal' of het leggen van 'de eerste steen', die eigenlijk nooit echt de eerste steen is. Het leggen van de eerste steen is oorspronkelijk een middeleeuwse gewoonte bedoeld om nieuwe kerken aan het katholicisme te wijden. Tegenwoordig is het een seculiere ceremonie waarin meestal de opdrachtgever een steen plaatst met een inscriptie als een symbolisch gebaar van het eigendom van het gebouw. De ene cultuur staat stil bij het statische product, het gebouw, terwijl de ander juist het proces van het maken, het ambacht, onder de aandacht brengt.

De Japanse waardering voor ambacht richt zich niet alleen op het maken van nieuwe gebouwen of objecten. Ook herstel en reparatie is er diep in de cultuur verankerd. Door de beperkte grondstoffen op het eiland ontstond een mentaliteit van spaarzaam gebruik en hergebruik: materialen werden benut tot hun allerlaatste vezel. Die houding leidde tot een verfijnde reparatiecultuur, waarin ambacht centraal staat en gebruikssporen niet worden weggewerkt, maar juist benadrukt.

Het bekendste voorbeeld is waarschijnlijk kintsugi: het herstellen van gebroken keramiek met lak vermengd met goudpoeder. De breuk wordt zichtbaar gelaten, verguld zelfs. Het generieke kopje, ooit nieuw gekocht, wordt door het gebruik, de schade en het herstel juist uniek. Het verliest misschien iets aan materiële waarde, maar de persoonlijke waarde wordt alleen maar groter. Kintsugi is een mooi voorbeeld van de Japanse esthetiek van imperfectie, de viering van een barst, in goud.

Ook textiel werd eindeloos hergebruikt. In de koude noordelijke regio Tohoku, waar katoen schaars was en armoede groot, ontstond boro: het aan elkaar naaien van versleten hennepdoeken tot dikke, beschermende kleding. Door laag op laag te stikken ontstonden abstracte lappendekens, die generatie op generatie werden doorgegeven. Ambacht was een noodzaak én een vorm van eindeloze kringloop. Ook hier leidde de het continu herstellen tot een bijzonder resultaat; met elk gat, elke reparatie, elke lap, werd de deken of jas eigenlijk alleen maar mooier.

Van oudsher werden in Japan dezelfde principes toegepast in de architectuur. In plaats van kapotte houten kolommen volledig te vervangen, werden bijzondere reparatietechnieken ontwikkeld zoals ne-tsugi, waarbij alleen het beschadigde deel van de kolom wordt hersteld, met een perfect op maat gezaagd en geschaafd nieuw passtuk. Het verschil tussen oud en nieuw wordt niet verborgen, maar juist gevierd.

In Nederland wordt daar anders over gedacht. De richtlijnen van het ERM (Erkende Restauratiekwaliteit Monumentenzorg) stellen dat bij het inboeten – het herstellen van een bakstenen gevel met nieuwe stenen – een afwijkende kleur of textuur ‘ontsierend’ is. De daad van herstel en reparatie moet juist onzichtbaar blijven. Deze esthetiek staat haaks op het Japanse denken, waarin de ontmoeting tussen oud en nieuw juist de traditie en continuïteit van het ambacht laat zien. Iets wat veel belangrijker wordt gevonden dan het zogenaamde perfecte plaatje.

De industriële revolutie heeft overal ter wereld, maar misschien nog wel het meest in Japan, een grote invloed gehad en de continuïteit in materialiteit en ambacht doorbroken. Door de opkomst van massaproductie en de beschikbaarheid van nieuwe en goedkope materialen verdween het ambacht van reparatie steeds meer naar de marge. Wat kapot was, werd niet meer gerepareerd, maar simpelweg vervangen. En dit vertaalde zich niet alleen naar producten, maar ook naar gebouwen.

Maar het idee van het simpelweg vervangen in plaats van repareren, is zelf ook aan vervanging toe. Wanneer materialen schaarser worden, nieuwbouw niet meer vanzelfsprekend is en initiatieven als House Europe zich sterk maken voor een algeheel sloopverbod, komt het ambacht van het repareren weer centraal te staan. Dit is bij uitstek een opgave voor architecten, waarbij we een nieuwe esthetiek zullen moeten gaan omarmen, die voorbij mooi of lelijk gaat en afscheid neemt van het perfecte plaatje, en juist draait om leesbaarheid en continuïteit van het ambacht.

Waarde hechten aan herstel, via ambacht, wordt daarmee synoniem aan de schoonheid van zorg: zorg voor materialen, voor gebouwen, en bovenal voor het werk en de kennis die van generatie op generatie worden doorgegeven. Geen revolutie, maar 'industriële evolutie'.

Re-Thinking Re-Use is een onderzoeksproject van HOH Architecten, georganiseerd door Andreea Pirvan en Jarrik Ouburg, in samenwerking met de RCE en JNACA. Het project wordt mede mogelijk gemaakt door het Stimuleringsfonds voor Creatieve Industrie en Dutch Culture en is onderdeel van het culturele programma van het Nieuwe Instituut tijdens de Wereld Expo 2025 in Osaka.