Het Rietveld-Schröderhuis in Utrecht en het U-House in Tokio zijn beide voortgekomen uit dezelfde opgave: een nieuwe woning maken voor een recent weduwe geworden vrouw en haar kinderen. Samen tonen deze iconische woningen de culturele waarde van ontwerp.

Het Rietveld-Schröderhuis is een liefdesverklaring in baksteen en staal. In 1923 ontwierp Gerrit Rietveld het huis voor Truus Schröder, kort na het overlijden van haar man. De twee kenden elkaar al twaalf jaar en deelden een geheime liefdesrelatie. Haar woning aan de Biltstraat vond mevrouw Schröder te donker en te beklemmend. Rietveld, die haar smaak begreep, had daar al een kamer speciaal voor haar ingericht. Na de dood van haar man vond ze een stuk grond aan de rand van de stad, uitkijkend over de polder. Samen met Rietveld ontwierp ze er een woning die hun gedeelde ideeën over wonen verbeeldde.

Het huis werd een icoon van De Stijl: geometrisch, abstract, voorzien van primaire kleuren, zwart en wit. Een schilderij om in te wonen. De ruimtes waren flexibel: op de begane grond een open keuken en woonkamer, op de verdieping schuifwanden die de kamers konden transformeren. (Fig. 2) Alles was tot in detail ontworpen, van plattegrond tot meubelstukken, waaronder Rietvelds beroemde roodblauwe stoel. Het huis bood ruimte aan een nieuwe manier van leven, los van conventies en verleden. Na het overlijden van zijn vrouw in 1958 trok Rietveld bij Schröder in. Hij woonde er tot zijn dood in 1964, Schröder tot haar dood in 1985.

De waardering van het huis kwam in 1963 op scherp te staan, toen plannen voor een viaduct vlak voor het huis dreigden om het uitzicht en de essentie van het ontwerp aan te tasten. Rietveld zelf stelde voor het huis dan maar te slopen. Tegelijkertijd groeide de internationale belangstelling voor De Stijl, met tentoonstellingen in Amsterdam, Venetië en New York.

Mede door de internationale erkenning richtte Truus Schröder in 1970 een stichting op om het huis te restaureren. Architect Bertus Mulder leidde de restauratie in 1973, gefinancierd door donaties, subsidies en bijdragen van bedrijven, en in 1975 kreeg het huis de status van rijksmonument.

Na het overlijden van Schröder werd het huis in 1987 overgedragen aan het Centraal Museum, met het verzoek het terug te brengen in de oorspronkelijke staat, om het oorspronkelijke ontwerpbeeld zo getrouw mogelijk voor de toekomst te bewaren. Het huis is nu een museumstuk en sinds 2000 zelfs UNESCO Werelderfgoed, als 'een icoon van het modernisme en een uitzonderlijke uitdrukking van menselijke creativiteit'.

Hoewel Rietveld zelf vond dat het huis gesloopt had moeten worden vanwege het viaduct en het veranderde uitzicht, en geloofde dat woningen na vijftig jaar sowieso aan vervanging toe zijn, wordt zijn ontwerp vandaag de dag juist zorgvuldig bewaard en beschermd, inclusief de openbare ruimte eromheen. Een ontwerp dat ooit symbool stond voor verandering, is nu juist een kracht geworden die verandering in de omgeving tegenhoudt.

Het lot van het U-House van Toyo Ito laat een radicaal andere waardering van ontwerp zien. In 1976 ontwierp hij het huis voor zijn zus en haar twee jonge dochters, kort na het overlijden van haar man. Ze wilde weg uit hun penthouse en zocht een andere manier van wonen, dichter bij de aarde, planten, en bij elkaar.

Als het Rietveld-Schröderhuis een liefdesverklaring was, dan was het U-House een vorm van therapie. Het huis ondersteunde het rouwproces en gaf ruimte aan de introspectie die bij deze levensfase hoorde. De praktische functies maakten plaats voor een conceptuele benadering: een betonnen eenlaagse woning in een U-vorm, gesloten naar buiten, met een beschutte binnenplaats. Geen klassieke indeling, maar een vloeiende ruimte met aan weerszijden van de U de slaapkamers. Het sobere witte interieur met minimale openingen gaf het huis een spirituele, bijna meditatieve sfeer.

Over de jaren groeide langzaam een klimop over het beton, en liet zo het verstrijken van tijd zien, en verzachtte het aanzien van het huis. Misschien wilde Ito de bewoners daarmee de ruimte geven om langzaam van verlies naar herstel te groeien. Na twintig jaar, toen ook de laatste dochter het huis verliet, had het zijn functie vervuld. Het huis was te gesloten geworden, te introvert, voor de personen die de vrouw en haar dochters geworden waren. En in 1997, eenentwintig jaar na de oplevering werd het huis gesloopt.

Ito reflecteerde later: “Elke woning ontstaat uit een spanning tussen enerzijds de wens naar een dieper, vaak onbewust leven en anderzijds de noodzaak om open te blijven voor het dagelijks gezinsleven en zijn sociale regels. Het U-House negeerde het tweede.’ Het was te specifiek, te conceptueel om opnieuw bewoond of aangepast te worden.”

De status als meesterwerk kon het niet redden van de sloop. Geen museum. Geen monument. De kavel werd herontwikkeld tot een appartementencomplex met 27 woningen, een pragmatische keuze voor woningbouw boven erfgoed. Maar ook een keuze voor meer woonplezier voor meer mensen. Het Rietveld-Schröderhuis is een les in wonen geworden, en een uur lang te ‘bewonen’ door bezoekers. Maar van een nieuw bewoond leven is geen sprake meer, het gebouw is behouden, maar het heeft haar functie en doel verloren.

Het is de fundamenteel andere benadering van de waarde van ontwerp in twee culturen die ervoor zorgde dat het U-House in Tokio werd afgebroken, terwijl het Rietveld-Schröderhuis in Utrecht een museumstuk werd. Los van hun architectonische kwaliteit lijken beide ontwerpen vanuit het perspectief van herbruikbaarheid en duurzaamheid te specifiek te zijn ontworpen om zich te kunnen aan te passen of te lenen voor hergebruik.

Toyo Ito begreep deze spanning tussen concept en gebruik heel goed. Als we ‘het gezinsleven’ vertalen naar ‘de samenleving’, laat zijn reflectie zien dat gebouwen open moeten blijven voor veranderende sociale dynamiek. Ontwerpen moeten ruimte laten voor nieuwe gebruikers, nieuwe functies, en nieuwe interpretaties. Zulke (her)ontwerpen vormen een alternatief tussen sloop en conservering, en vormen architectonische estafettestokjes, waarin ontwerp via gebruik en hergebruik zijn waarde kan behouden.